Onze Taal. Jaargang 45

Nog eens: gijzelaar

Onze beschouwingen over de gijzelaar, in het maartnummer, hebben enige reacties uitgelokt. Mr. J.C. van Sandick in Eindhoven wijst erop, dat er twee begrippen ‘gijzeling’ zijn: de wettelijke lijfsdwang, die ten doel heeft bepaalde personen te dwingen tot nakoming van hun verplichting, en de gijzeling bij bijv. krijgshandelingen en door terroristen. In het eerste geval heet de van zijn vrijheid beroofde ‘gegijzelde’; in het tweede (waarop wij, zoals Mr. van Sandick zal hebben begrepen, het oog hadden) ‘gijzelaar’. Degene die de gijzeling laat verrichten of verricht, heeft in geen van beide gevallen een bepaalde naam. Mr. van Sandick meent, dat we het onderscheid tussen die aparte begrippen moeten handhaven. Dat lijkt dan ook handhaving van het begrip ‘gijzelaar’ in de bestaande betekenis in te houden.

Mevr. Margot Scheltema in Amsterdam denkt er anders over. Zij acht het voorstel, het slachtoffer voortaan gegijzelde te noemen en de vrijheidsberover gijzelaar, een loffelijk streven, dat alleen maar zuiverend en verhelderend kan werken en niets te maken heeft met volksintelligentie of slordigheid. Of de betekenis van een woord nu in de loop der tijden geleidelijk verandert of op een dag door iemand voorgesteld wordt maakt in principe geen verschil. Het gaat om de toestemming van de taalgebruikers. De publiciteitsmedia moeten afspreken de nieuwe betekenis te gaan gebruiken en iedereen zal daarvan op de hoogte moeten zijn. Uit het algemene taalgebruik zal dan blijken of die betekenis al dan niet aanvaard wordt. Wel moet ieder in staat worden gesteld zijn bezwaren te uiten. Mevr. Scheltema noemt haar gedachte een novum, een experiment dat wellicht voor herhaling vatbaar is, zonder dat men bang behoeft te zijn voor generalisaties in de trant van voorstellen tot afschaffing van alle uitzonderingen op taalkundige regels. De praktijk zal van geval tot geval de doorslag geven.

Tot zo ver mevr. Scheltema. De betekenis van woorden kan inderdaad veranderen; daaraan behoeven we niet te twijfelen. Een novum lijkt ons echter niet alleen de procedure die zij voor ogen heeft, maar ook een betekeniswijziging van 180 graden en de kunstmatige ingreep die zo'n wijziging bewerkt. We kunnen niet anders dan waardering hebben voor de originele uitwerking van haar gedachte. Overigens mogen we herhalen wat we in het maartnummer over ‘de omkering van de gijzelaar’ schreven: ‘Als dat iedere moeilijkheid uit de weg ruimt, zou je zeggen: in vredesnaam: 't is een testimonium paupertatis, maar 't helpt.’ En zo'n testimonium blijven we het vinden, want de verwarring is in belangrijke mate te wijten aan de massamedia, waarvan we hadden verwacht dat ze het woord zouden kennen. Nog in de jaren 1940/45 wist iedereen wat een gijzelaar was. Maar wie ons citaat goed leest, moet daar óók in zien dat we, uit praktische overwegingen, ons (enigszins teleurgesteld) zouden neerleggen bij een nieuwe betekenis, als die helpt.

Zouden de massamedia de door mevr. Scheltema voorgestelde procedure volgen, dan is voor het algemene taalgebruik de uitslag nauwelijks twijfelachtig: vox populi vox televisionis. Daarbij heeft de vrijheid tot het inbrengen van bezwaren, die trouwens een in hoofdzaak ‘élitaire’ aangelegenheid zou zijn, weinig betekenis. Maar de gedachte van mevr. Scheltema blijft oorspronkelijk.

Tot dezelfde slotsom als zij, maar langs een geheel andere weg, komt een leraar Engels. Het grote verschil is, dat mevr. Scheltema spreekt van een wijziging in de betekenis, terwijl de leraar beweert, dat gijzelaar (en ook martelaar) altijd verkeerd zijn gebruikt. De persoonlijke elementen in zijn brief zijn voor ons een gerede aanleiding om de ‘wij’-stijl, die niet anders dan een ‘ik’-stijl was en waaraan we toch al het land hadden gekregen, meteen te laten varen. Hij stelt prijs op publikatie van zijn brief. Ik maak daarvoor gaarne ruimte in deze rubriek, voor zo ver zijn reactie de kwestie-gijzelaar betreft. De aangebrachte cijfers verwijzen naar mijn commentaar.

‘Waarom schrijft U zo irriterend hooghartig, betweterig en laatdunkend over mensen die wèl met een goede oplossing en argumentering komen? U geeft er géén en draait er omheen.¹⁾ Mr. M.C.G. zou beter moeten weten, maar ja, als ik in een t.v.-uitzending Mr. v. Agt politioneel en justioneel hoor zeggen dan komt dat bij mij over als wanneer bijv. een politieman het verschil niet weet tussen een verdachte en een veroordeelde. Terug naar “gijzelaar”.

verzekeraar	-	verzekerde
veroveraar	-	veroverde
gijzelaar	-	gegijzelde

1) Ik heb mogelijke oplossingen gesignaleerd en er, nog altijd als leek, het voor en tegen van beschouwd. Een discussie in dergelijke zaken lijkt me te verkiezen boven een opgelegde gebruiksaanwijzing, en een betekeniswijziging behoeft niet op dezelfde datum van kracht te worden als een nieuwe wet op de arbortus. Waar ik omheengedraaid heb is me dan ook niet duidelijk. Het is niet mijn bevoegdheid en zeker niet mijn wens een oplossing te decreteren. Het beschouwen van voor en tegen heeft met hooghartigheid enz. weinig uitstaande, wèl het decreteren. Dergelijke emotionele complimenten hebben vaak de uitwerking van een boemerang.

[p. 68]

martelaar	-	gemartelde^2)
koppelaar	-	gekoppelde
zwendelaar	-	bezwendelde
konkelaar	-	bekonkelde
minnaar	-	beminde

enz. enz. enz.

Niemand heeft hier moeite mee en misverstand is uitgesloten.³⁾ Maar acharme, waarom het gemakkelijk gedaan als het moeilijk kan? En: Wat hebben we te maken met taal en verkeerd woordgebruik uit de 15e - 16e eeuw? Toen sprak men van de martelaren van Gorkum.⁴⁾ Maar toen was er nog geen Onze Taal en taal léeft toch?⁵⁾ Dus waarom bij dit doodsimpele geval zoveel betweterigheid en halsstarrige eigenwijsheid en dwarszitterij?⁶⁾ Waarom sleept U er buitenlandse droge taalkundigen bij en verkondigt U meningen van dito dwarsliggende eigen taalkundigen? Waarom publiceert U die en waarom maakt U daardoor de verwarring nog groter?⁷⁾ Er blijkt nog altijd een enorm verschil te bestaan tussen theorie en praktijk. De praktijk zegt dat gijzelaar en gegijzelde alle misverstand opheft.⁸⁾ De misstanden, die deze twee woorden in het nieuws hebben gebracht zullen we helaas nog wel lange tijd tegenkomen, zo lang uiterst zwakke figuren als Mr. v. Agt nog iets te vertellen hebben. Misschien niet als U dit schrijven eens in Uw blad publiceert. Ik hoop dat U overstag zult gaan en de logica van mijn redenering inziet.⁹⁾ Het is niet alleen mijn mening, maar ook die van vele andere praktisch denkenden. Wellicht raken we dan eindelijk eens van deze onbenullige verwarring af. Verlos ons!

Misschien was mijn stijl wat “hard”, maar daar staat tegenover dat ik een “hard” antwoord prima weet te incasseren.¹⁰⁾ Ik hoop en vertrouw dat U een eerlijk bedoelde en dito geuite misschien wat bruut overkomende mening, zult weten te waarderen. Maar het doet zo moedwillig verkeerd aan als men leest dat de gijzelaars 10 jaar gevangenisstraf hebben gekregen, in de ene krant, en in de andere krant een bericht plus foto van een minister die de gijzelaars eens bezoekt en ze vriendelijke handdrukken enz. geeft. Uw reactie hoop ik in de volgende Onze Taal aan te treffen.

Ik hoop U niet te zeer geschokt te hebben.¹¹⁾ enz.’

Mr. M.C. Godschalk

2) Interessant is martelaar-gemartelde. Zie 4. Ik kan aan het rijtje nog toevoegen: leraar (in welke betekenis van leren?) - geleerde (beleerde?).

3) Behalve degenen die de betekenis van gijzelaar wèl kenden en zich dus nog lang zullen vergissen. Maar uitsterven doen ze.

4) Al in de 15de - 16de eeuw werd martelaar verkeerd gebruikt? Kom nou! Dan hebben ook de godsdiensten (met inbegrip van het ‘gewone kerkvolk’) en andere levensbeschouwingen dat gedaan en ze doen het nog. En dan zijn bekende zegswijzen als: men moet geen martelaren maken, een martelaar voor de goede (!) zaak, enz. volgens uw opvatting onzin.

5) Dat dacht ik ook.

6) Een zekere eigenwijsheid ontzeg ik me niet. Maar 't is een veel voorkomende eigenschap.

7) Welke droge buitenlandse en droge binnenlandse taalgeleerden heb ik, in de kwestie-gijzelaar, erbijgesleept? Heb ik de verwarring, die ontstaan is door onbekendheid met een (nog bestaande) woordbetekenis, vergroot? U vleit me!

8) Laat ons het hopen.

9) Ik had uw logica graag geheel begrepen. Maar ik kan het niet. U gaat nl. uit van de premisse, dat gijzelaar en martelaar van hun oorsprong af verkeerd gebruikt zijn, en dat is eenvoudig onwaar.

10) Graag gedaan.

11) Dat valt best mee.