Onze Taal. Jaargang 45

[p. 61]

[Nummer 9]

Zinsbouw en leesbaarheid

Een zin die als deel in een andere zin is opgenomen, is een ‘ingebedde zin’. In Hij schreef dat hij niet kon komen is dat hij niet kon komen een ingebedde zin. In dit voorbeeld is de hoofdzin (Hij schreef) de ‘hogere zin’, maar dat is niet altijd het geval. In Hij schreef dat hij niet kon komen omdat hij niet vrij was, is de ingebedde zin dat hij niet kon komen op zijn beurt hogere zin t.a.v. omdat hij niet vrij was. Een ingebedde zin die zowel links als rechts wordt begrensd door woorden uit de hogere zin, noemen we een ‘interne zin’. Voorbeeld: ‘De plaat die je gisteren gekocht hebt, is gebroken.’

Als een interne zin op zijn beurt een interne zin bevat, komt de begrijpelijkheid in het gedrag. Een zin als de onderstaande is vrij onleesbaar.

‘Na de manoeuvres worden de tenten waarin de soldaten die aan het spiegelgevecht hebben deelgenomen, geslapen hebben, afgebroken.’

Wat zinnen als deze vrijwel onleesbaar maakt, is dat zij het geheugen van de lezer overbelasten. Om dat duidelijk te maken herschrijven we de zin hieronder. Met (a₁ en a₂) geven we aan wat tot de hoofdzin behoort, met (b₁ en b₂) wat deel uitmaakt van de interne zin waarvan de hoofdzin de hogere zin is en met (c) wat behoort tot de interne zin die ingebed is in een andere interne zin.

(a1)	Na de manoeuvres worden de tenten
(b1)	waarin de soldaten
(c)	die aan het spiegelgevecht hebben deelgenomen
(b2)	geslapen hebben
(a2)	afgebroken

De auteur van een dergelijke zin verwacht van de lezer dat hij een taak aanvat (a₁) die hij moet onderbreken voor een andere taak (b₁). Die moet hij op haar beurt onderbreken voor weer een andere taak (c). Als hij klaar is met (c), moet hij de onderbroken taken in omgekeerde volgorde afwerken: (b₂), dan (a₂).

In het voorbeeld bevatten de interne zinnen een aanwijsbaar onderwerp en een werkwoord in de persoonsvorm. Als zij hetzelfde onderwerp hebben als hun hogere zin, gebeurt het echter dat zij de vorm aannemen van een beknopte bijzin. Het onderwerp wordt dan niet uitgedrukt en in plaats van een persoonsvorm verschijnt een infinitief of een deelwoord. Vergelijk.

‘Hij kwam, na elf dagen bewusteloos in het ziekenhuis gelegen te hebben, weer tot bewustzijn.’
‘Hij kwam, nadat hij elf dagen bewusteloos in het ziekenhuis had gelegen, weer tot bewustzijn.’

Interne zinnen zijn ofwel bijwoordelijke, ofwel bijvoeglijke bijzinnen. Als de bijwoordelijke bijzin als beknopte bijzin verschijnt, wordt hij ingeleid door een voorzetsel (na, zonder, om, in plaats van...).

‘Hij verliet, na afscheid genomen te hebben, het kantoor.’
‘Hij heeft, door zich volledig op zijn taak te concentreren, meer inzicht gekregen in wat van hem verwacht wordt.’

Het voorzetsel om ‘ontbreekt’ soms, maar het kan dan meestal toegevoegd worden:

‘Hij voelde de neiging (om) hard te gaan schreeuwen.’

Verschijnt een bijvoeglijke bijzin als beknopte bijzin, dan wordt hij niet door een voorzetsel ingeleid.

‘Het idee, goed gehandeld te hebben, maakte hem blij.’
‘De opvoering van een toneelstuk, door een oudleerlinge geschreven, besloot het schoolfeest.’

[p. 62]

In het laatste voorbeeld kan de interne zin ook tussen een en toneelstuk staan:

‘De opvoering van een door een oud-leerlinge geschreven toneelstuk, besloot het schoolfeest.’

De interne zin staat nu vóór het substantief dat hij bepaalt, maar achter een, de determinatieve bepaling bij dat substantief. We geven hieronder nog een paar voorbeelden van deze constructie:

‘Ongeveer zestig schilderstukken - meest Nederlandse, ook wat Italiaanse 18de-eeuwers - zijn smaakvol over de met donkergroene stof bespannen wanden van de kunstig verlichte vertrekken verdeeld.’ (NRC Handelsblad, 22 nov. 1975.)
‘Luthuli zelf had kort tevoren ten gevolge van een door te grote spanningen opgelopen verhoogde bloeddruk een beroerte gekregen.’ (Margriet de Sablonière; Albert John Luthuli, Jeugd en Cultuur, 18, 1972-1973, p. 28-31.)
‘Met de hem eigen rust en vrijheid en in gezelschap van zijn, voor deze ene keer en ondanks de mogelijkheid van ontspanning hartstochtelijk snikkende vrouw, keerde hij weer terug naar zijn vaderland, naar Grontville, in Ballingschap.’ (Margriet de Sablonière: Albert John Luthuli, Jeugd en Cultuur, 18, 1972-1973, p. 28-31.)

In deze voorbeelden bepaalt de constructie een substantief uit de hoofdzin. Ze kan echter ook voorkomen bij een substantief uit een ingebedde zin. Voorbeeld:

‘De Oude Grieken stelden zich de zon voor als de jonge en schone god Apollo, die in zijn door zeven vurige paarden getrokken glanzende zonnewagen zijn weg langs de hemel aflegde.’

Getuige het volgende voorbeeld worden aan de leesvaardigheid van de lezers bijzonder hoge eisen gesteld als de constructie voorkomt in een ingebedde zin die een interne zin is:

‘Nadat Frankrijk en Groot-Brittannië het in 1916 eens waren geworden Palestina, dat tot het aan de zijde van Duitsland strijdende Ottomaanse Rijk behoorde, na de oordog onder Brits mandaat te plaatsen schreef de Britse minister van buitenlandse zaken lord Balfour in een brief aan lord Rotschild dat de Britse regering gunstig stond tegenover de oprichting van een joods nationaal tehuis in Palestina.’ (De Standaard, maandag 7 mei 1973.)

Aan de zijde van Duitsland strijdende heeft als hogere zin de interne zin dat tot het Ottomaanse Rijk behoorde. Deze interne zin is ingebed in Palestina na de oorlog onder Brits mandaat te plaatsen, een beknopte bijzin die op zijn beurt ingebed is in de bijvoeglijke bijzin Nadat Frankrijk en Groot-Brittannië het in 1916 eens waren geworden. Als we de graad van inbedding met ronde haakjes aangeven, levert dat de volgende voorstelling van zaken op:

‘(Nadat Frankrijk en Groot-Brittannië het in 1916 eens waren geworden ((Palestina, (((dat tot het ((((aan de zijde van Duitsland strijdende)))) Ottomaanse Rijk behoorde,))) na de oorlog onder Brits mandaat te plaatsen))) schreef de Britse minister van buitenlandse zaken...’

Een deelwoordconstructie die tussen een nomen (een zelfstandig naamwoord of een zelfstandig voornaamwoord) en zijn determinator (een lidwoord of een bijvoeglijk voornaamwoord) staat, is niet zelden een interne zin in een gelijkaardige constructie. Onnodig te zeggen dat de zin in dat geval voor de lezer een doolhof is.

‘De komende vredesbesprekingen hebben volgens de bewindsman in de eerste plaats betrekking op de (een maand geleden in het ((door de oppositie gekontroleerde)) parlement goedgekeurde) grondwetswijziging die het de regering verbiedt zonder de toestemming van dat parlement industrieën te onteigenen of te nationaliseren.’ (De Standaard, zat. 1, zond. 2 sept. 1973.)
‘De in het voorgaande gegeven korte oriëntering op het gebied van de problematiek van de voedselconservering in het algemeen zal het begrijpelijk maken, (dat de Amerikaanse levensmiddelendeskundigen vervuld werden met een gevoel van groot enthousiasme, ((toen hun omstreeks 1948 het gebruik van (((door, ((((in kernreactoren bereidde,)))) isotopen uitgezonden))) ioniserende straling voor de levensmiddelenconservering in overweging werd gegeven))).’ (D.A.A. Mossel, Toepassing van ioniserende straling bij de voedselconservering. In: Aan de poorten van een nieuwe tijd, Amsterdam-Brussel, 1960.)
P. van Hauwermeiren