Onze Taal. Jaargang 45

Variëteit en variété

Dus is uit en van is in en zonder meer is zonder meer meer in. Het eerste deel van dit cryptogram is van Evert Werkman, redacteur van het Amsterdams Logboek in Het Parool; het tweede deel konden we er mooi aan vastplakken. Werkman: Let maar 's op. ‘Ik zei nog tegen hem van waarom heb je dat dan niet gedaan? Toen antwoordde hij van dat hij dat ook niet wist.’ ‘Ik heb de minister gevraagd van hoe het nou zit met die kerncentrale’ (Kamerlid op de tv.). Een nieuwe taalziekte? Ik vrees van wel. -

Wij ook. Gebrekkige spreektaal (spreektaal tot dusverre); het beroerde is alleen, dat er voor die dingen bijna altijd een schijnbaar houtsnijdend argument te vinden is. Goed Nederlands is: ik vrees van wel, ik dacht van niet, hij zei van ja, hij schudde van nee. Dus alleen bij wel, niet, ja en nee? Van Dale gaat wat verder: wat is dat voor een stof? ik dacht van een zuur. Hij noemt dat wel losse spreektaal. Maar de uitbreiding van dat taalgebruik tot hele zinnen, verraadt dat geen ziektesymptomen? De patiënt ziet er nogal belabberd uit.

‘Zonder meer’ is ook bijzonder in de mode. Wat het precies in de samenhang betekent is meestal niet uit te maken. Soms is het ‘stellig’, ‘ongetwijfeld’: ‘de CIA is zonder meer een van de minst populaire instellingen in de Verenigde Staten’. Dat duldt geen tegenspraak. Maar vaak kan het een beperkende zowel als een uitbreidende betekenis hebben. Vraag aan de trainer: ‘Bent u tevreden over rechterspits Jansen?’ Antwoord: ‘Jansen is een waardevolle speler, zonder meer.’ Is Jansen nu waardevol, maar niet geweldig waardevol, of is hij, zonder enige beperking, dus in ieder opzicht, waardevol en zegt u maar onmisbaar? We zullen het niet weten. En in veel gevallen weet de spreker zelf het ook niet; ‘zonder meer’ is zijn stopwoord geworden, waarschijnlijk tijdelijk. Stopwoord in het enkelvoud, want 't wordt nog ‘zondermeer’ geschreven ook.

Wilt u even in uw jargonboekje noteren: ik wil me niet onzuiver opstellen; ik kan me in die opvatting wel vinden; die instantie is niet aanspreekbaar. Voelt u meer voor gegarneerde volzinnen, dan hebben we dit voor u: ‘De samenlevingsopbouw is de laatste vijftien tot twintig jaar uitgegroeid tot een algemene voorziening. Zonder argumenten wordt ze teruggebracht tot een schrale voorziening gericht op achterstandssituaties. Juist waar het gaat om de samenlevingsopbouw in te kaderen in de maatschappelijk-politieke prioriteiten had men een fundamentele benadering niet mogen ontwijken.’ (Commentaar van de Nationale Raad voor Maatschappelijk Welzijn op de nota van CRM). Zo, daar kunnen we dan eens over nadenken.

En de krant van 2-4-'76 liet de buurvrouw van een weggestuurde Russische spion zeggen: ‘Hij was een vriendelijke maar tegelijk ook stugge en afstandelijke man.’ 't Woord speelt al geruime tijd een rol bij de ernstige praters, maar dat mens heeft natuurlijk gewoon gezegd:

[p. 44]

‘Hij was wel vriendelijk, maar hij bleef toch op een afstand.’

De topper van gisteren heeft niet gebracht wat men ervan verwachtte. Rood-Zwart, dat de hete adem van Blauw-Grijs in de nek voelt, behaalde na haar voorgaande zeges, drie op rij, een nipte overwinning op het weinig gemotiveerde Geel-Wit. Maar het heeft daar lang op moeten wachten. Met nog tien minuten te gaan tilde Charley Pietersen, de absolute uitblinker, de gastheren naar 1-0, na door de vijandelijke verdediging te hebben gesoleerd. En dat was ook het enige hoogtepunt dat de wedstrijd kende.’

Dit is een synthetisch en geconcentreerd voetbalverslag. Het is samengesteld uit enige van de elementen, die de woordenschat van de tegenwoordige sportjournalistiek vormen.

De b die nooit volgt is een ander verhaal. Herkent u deze betoogtrant: ‘Onze bezwaren zijn: a. dat er niet voldoende overleg (met alternatieve klemtoon) is geweest. Bovendien... enz’? De b komt niet meer. Dat ging vroeger toch beter, met ten eerste en ten tweede. ‘Het dorp werd binnengetrokken’, vertelde het radionieuws ons in zijn berichtgeving over de oorlog in Angola. Een interessant geval voor grammatici: kan dat zo maar? Het lijkt op wat de Engelsen met een meewerkend voorwerp kunnen doen; in de lijdende vorm mogen ze dat tot onderwerp maken: ik ben een boek gegeven, hij is verteld dat...; en dat noemen ze dan de ‘indirect passive’. Dat kan in het Nederlands niet (of nóg niet?). In die radiozin zou ‘het dorp’ in de bedrijvende vorm geen meewerkend (of lijdend) voorwerp zijn, maar deel van een bijwoordelijke bepaling. En mag die in de lijdende vorm onderwerp worden? Dr. M.C. van den Toorn, in zijn Nederlandse Grammatica, beperkt zich tot de opmerking, dat zo'n zin voor sommigen niet normaal is. Sommigen zijn minder talrijk dan de meesten. Het woord is aan de deskundigen.

Een briefschrijver beklaagt zich in De Tijd (2-4-'76) over het kwistige gebruik van Engels in radio en televisie. Op een buitenlandse camping (hij had ook kampeerterrein kunnen schrijven) kreeg hij hulp van een Engelsman, toen hij moeite had met het afstemmen op Hilversum. Toen er Engels uit de luidspreker kwam, riep de Engelsman: ‘That's Hilversum: they speak English!’ Een aardige anecdote.

En dan nog iets over de wonderlijke avonturen van sommige adjectieven die zijn samengesteld uit een zelfstandig naamwoord en een bijvoeglijk naamwoord, zoals ijskoud = zo koud als ijs, asgrauw = zo grauw als as. Maar nu keihard = zo hard als een kei, en pijlsnel = zo snel als een pijl. Hard betekent behalve moeilijk samen te drukken ook snel; het zou dus niet onlogisch zijn als ook het woord pijlhard bestond. Maar dat is er niet; daarentegen hoor en lees je wel ‘keihard’ in de zin van zeer snel, hoewel kei geen enkele associatie met snel oproept: hij reed keihard door de bocht en slipte. Gek hoor, maar je hoort ook al ‘bloedernstig’ en ‘beregoed’. Waarschijnlijk past het in de stoere taal.

Mr. M.C. Godschalk