Onze Taal. Jaargang 44

[p. 17]

[Nummer 4]

Het Amsterdams?

De titel boven dit artikel is ingegeven door de redacteur van dit blad, behalve het vraagteken; dat heb ik er zelf achter gezet. Waarom vroeg hij me een betoog over iets dat niet bestaat? Hij weet heel goed dat ik geen romanschrijfster ben en weinig fantasie heb! Het is ook niet zijn bedoeling zijn lezers wat science fiction voor te schotelen, dat weet ik zeker. Hij wil Onze Taal laten bijdragen aan de huldiging van Amsterdam bij het 700-jarig bestaan en het ligt voor de hand dat ons tijdschrift hulde brengt aan de taal van de stad. Ik ga dus schrijven over iets dat niet bestaat, maar waarvan velen aannemen, net als uw redacteur, dat het er wel is.

Waaraan denkt iemand als er gesproken wordt over ‘het’ Amsterdams? Aan de Laadse stroat, aan Jen mitte pit mit 'n dööfeplat op s'n höös, aan Cherrit die mag boufe koume.

Zo praten heel wat Amsterdammers, maar zeker niet het grootste deel. Groningers en Friezen, Limburgers en Zeeuwen die zelf in de stad zijn komen wonen, of kinderen en kleinkinderen zijn van ouders of grootouders uit andere streken van Nederland, praten zelden zo. De geboren Amsterdammers, die wonen aan de goudkust of in oud-zuid doen het evenmin, al zal er wel eentje tussendoor lopen. Aan de andere kant praten niet alle bewoners van de Pijp en de Jordaan als Willem Parel. Het gaat met talen en dialecten als met volken en rassen: de Nederlanders zijn zindelijk, de Amsterdammers brutaal, de Italianen luidruchtig, de Friezen stijfkoppig, de Chinezen ijverig en ga zo maar door. Deze uitspraken zijn veel meer onwaar dan waar, het zijn stereotypen, te vinden in oordelen van mensen die het klokje hebben horen luiden, maar niet weten waar de klepel hangt. Over het stereotype van ‘het’ Amsterdams zal ik niet schrijven, want het zou een bedenkelijke hulde zijn bij het feest van het 700-jarige Amsterdam.

Hoe komt het dat dit Amsterdams vaak wordt nagebootst, dat er zoveel in geschreven en gezongen is? En waarom is er zo weinig in en over het Rotterdams en het Haags? Omdat Amsterdam eeuwen lang een belangrijke stad geweest is, rijk, machtig en zelfverzekerd, zoals veel Amsterdammers zelfverzekerd zijn en waren, vaak ondanks armoede en economische afhankelijkheid. Geen stad in Nederland heeft sedert het einde van de 16de eeuw zoveel vreemdelingen uit binnen- en buitenland aangetrokken, geen stad heeft zo'n grote invloed gehad op het ontstaan van het Nederlands zoals we het nu spreken en schrijven.

In de Twespraack van de Nederduytsche Letterkunst, vier eeuwen geleden, in 1584 gepubliceerd, eisen de Amsterdammers, bij monde van de schrijver Spieghel, gezag op voor hun taal, een gezag dat in het begin maar door weinigen wordt erkend. De bloei van Amsterdam is dan nog maar pril. In 1723, als de economische bloei van de stad al over het hoogtepunt heen is en de handelsactiviteit zich meer en meer gaat richten op de geldhandel, verschijnt de Aenleiding van Lambert ten Kate, waarin te lezen valt dat hij vernieuwingen in de uitspraak die nu in het Nederlands algemeen zijn, het eerst in Amsterdam heeft opgemerkt; het betreft o.a. de gelijke uitspraak van ei en ij. Veelzeggender dan deze geleerdenuitspraken

[p. 18]

- Gijsbreght -

is het feit dat de Amsterdammer misschien de enige stadsbewoner in Nederland was die zich niet schaamde voor zijn dialect. Dus toch ‘het’ Amsterdams? Nee, ‘een’ Amsterdams.

In de jaren die pas achter ons liggen maakten we de ontwikkeling van Amsterdams als volksdialekt naar Amsterdams als statussymbool mee. Vroeger leerden de Leidse studenten die wilden laten uitkomen dat ze ‘erbij hoorden’, het Haags-Leidse hyperbeschaafd (zoals Kloeke het noemde) aan, maar de Amsterdamse studenten gaan meer en meer een beetje Amsterdams praten als bewijs van hun progressieve instelling, als bewijs dat ze niet meer tot de elite gerekend willen worden en dat ze de gelijken zijn van de bankwerker en de havenarbeider. Het hangt ook samen met de naam die Amsterdam in de wereld had gekregen: de stad waar jonge mensen naar toe trokken om elkaar te ontmoeten, bevrijd te zijn van werk en plicht, te genieten van drugs - in werkelijkheid of om te doen alsof.

In de 700 jaar van het bestaan van de stad is er in de taal wel iets veranderd. In 1275 was het een vissers- of in ieder geval een plattelandsdialekt, dat woorden en klanken gebruikte die we nu nog in Noordhollandse dorpen kunnen horen, dat Bredero in zijn kluchten en volksscenes liet spreken door arbeiders en eenvoudige burgers. Ook toen al werd er op sprekers van plattelandsen volksdialekten door de beter gesitueerden neergekeken. Het is duidelijk dat er verschil in taalgebruik was uit de stukken van Bredero en uit de Warenar van Hooft; vertegenwoordigers van verschillende standen praten niet op dezelfde manier. Er is dus niets nieuws onder de zon. Het was en is in Amsterdam niet anders geweest dan in Den Haag of Rotterdam, we weten alleen meer van Amsterdam omdat de Amsterdammer zijn taal niet probeerde weg te stoppen onder een laagje schijnbeschaving, omdat hij er niet alleen openlijk voor uit kwam, maar zijn taal propageerde als de beste, als het voorbeeld voor zijn landgenoten.

Dit was het verleden en is eigenlijk ook het heden. Daartussen is, in een deel van de 18de en in de 19de eeuw de waardering voor het Amsterdams als volks-

[p. 19]

dialekt

- Bredero -

wel minder geweest, maar hoofdzakelijk omdat de kloof tussen burgers en volk groot was, groter in rijkdom dan in taal.

Justus van Maurik heeft in zijn schetsen en romans burgers en arbeiders in hun taal laten praten, al heeft hij het de laatsten waarschijnlijk wel wat ‘netter’ laten doen dan de meesten in hun dagelijks leven gewoon waren, de romans van Querido zijn, ook wat de taal betreft, realistischer, G.P. Smis publiceerde in 1939 Het Spionnetje, waarin Jordaans wordt weergegeven op een manier die men als ‘heel plat’ zou kunnen karakteriseren. Andere Jordaners verweten hem dat hij overdreef, want ze voelden zich door dit beeld van de Jordaan en door de gebruikte taal in hun eer gekwetst.

Amsterdams is te horen over de radio en televisie als een man of vrouw op straat wordt geïnterviewd; Wim Sonneveld imiteerde het in zijn creatie Willem Parel uitstekend, maar bij Louis Davids hoorde je de Rotterdammer er nog wel door.

Onder de negentien verschillende dialekten in Amsterdam onderscheidde J. ter Gouw in het einde van de 18de eeuw ook de taal van de Jodenhoek. Maar buiten Amsterdam gebruikten de Joden dezelfde typerende woorden en uitdrukkingen. In de hoofdstad woonden echter de meeste Nederlandse Joden en het verlies van hun kernachtige uitdrukkingen en grappen valt daarom hier meer op aan degeen die er voor de tweede wereldoorlog heeft gewoond.

Ik schreef over het verleden en het heden. Heeft Amsterdam een toekomst? Ik denk niet aan 2675 als de stad 1400 jaar bestaat, evenmin aan 2375 als we het bestaan van elf eeuwen Amsterdam zouden kunnen vieren, maar aan 2075. Misschien is Amsterdam doorgegaan met gezag voor zijn taal op te eisen en is Amsterdam in sterkere mate een statussymbool geworden. Ik zie sommige lezers verontwaardigd hun pen grijpen om een stuk te schrijven over de dwaasheid van deze veronderstelling. Het is minder gek dan u denkt; vergeleken bij een halve eeuw geleden is de uitspraak van de aa in het zogenaamd Algemeen Beschaafd minder van de Amsterdamse gaan afwijken, evenals de uitspraak van ei/ij en ui. Er is nog een groter afstand, want de behoefte om je in je taalgebruik te typeren en te distanciëren van anderen is bewust en levendig genoeg, maar ondanks dat is het gebeurd. Alles vervlakt, de verschillen tussen streektalen en Nederlands, tussen deftige en gewone taal worden kleiner, zelfs die tussen sommige vreemde talen en het Nederlands. Onze taal laat immers heel wat Engelse woorden toe, zowel om praktische redenen van internationale verstaanbaarheid als uit gemakzucht. Het is niet ondenkbaar dat we in 2075 in Nederland allemaal Engels praten, met uitzondering van een enkele oude boer, die nooit Engels heeft kunnen leren, of misschien een eigenwijze Amsterdammer die het vertikte. De zelfverzekerdheid van de Amsterdammer en zijn waardering voor zijn eigen taal zou de oplossing van het Nederlands in het Engels wel een paar eeuwen kunnen vertragen.

Lang leve.... Amsterdams!

Jo Daan