Onze Taal. Jaargang 44

[p. 10]

Nico Scheepmaker

Op dinsdag 29 oktober vorig jaar werd door de radionieuwsdienst het bericht verspreid dat het Genootschap Onze Taal zijn vijfjaarlijkse Cestodaprijs had toegekend aan de dichter-essayist N. Scheepmaker, uit waardering voor ‘het moeiteloos beoefenen van de Nederlandse taal in al haar genres’. Verscheidene kranten namen het bericht over.

Scheepmaker blij en trots, gelukstelegrammen en telefoontjes. Het enorme bedrag, f 2500,-, wordt al in wilde reisplannen gestoken. In de loop van de dag echter begint langzaam duidelijk te worden dat de Cestodaprijs een grap is; flauw, smakeloos, gedurfd, geslaagd, het adjectief moet ieder zelf maar uitzoeken. Ik moet Nico Scheepmaker 's avonds, tot mijn spijt, uitleggen dat de prijs niet bestaat, dat de nieuwsdienst ‘erin’ is gelopen, dat Cestoda lintworm betekent.

Het verhaal met al zijn geuren en kleuren, achtergronden en gevolgen heeft in dagblad- en weekbladpers gestaan; het hoeft nu, een klein half jaar later, niet nog eens verteld te worden. Ik blijf bij mijn eerste reactie: jammer dat zo'n soort prijs niet bestaat en waarom zouden we iets dergelijks niet instellen? Dat het inderdaad een goed idee geweest zou zijn om Scheepmaker die prijs te verlenen, zal ongetwijfeld de instemming hebben van allen die zijn spiritueel taal-werk kennen. Scheepmaker kan inderdaad (hoe krom de cestodaformulering ook moge zijn) de Nederlandse taal in al haar genres moeiteloos beoefenen. Met zijn goedvinden is hieronder een kleine keuze uit mijn knipsels van stukken die hij in de loop van 1972 tot en met 1974 in de Volkskrant maandagochtend heeft laten verschijnen. (J.V.)

Woordgolf

Pale Fire is een schitterend boek van Vladimir Nabokov, wat ik pas heb kunnen ontdekken na het lezen van ‘Bleek vuur’, de schitterende vertaling van het schitterende boek door Peter Verstegen. Op blz. 233 in de vertaling staat: ‘Mijn vermaarde vriend legde een kinderlijke voorliefde aan de dag voor alle mogelijke woordspelletjes en vooral voor het zogenaamde woordgolf. Hij kon de stroom van een fonkelende conversatie onderbreken om toe te geven aan dit tijdverdrijf en natuurlijk zou het lomp van mij zijn geweest om niet mee te willen doen. Een paar records van mij zijn: warm - koud in vier, dame - heer in zes (met “weme” in het midden) en wieg - graf in zeven’.

In Pale Fire luidt de laatste zin: Some of my records are: hate - love in three, lass - male in four, and live - dead in jive (with ‘lend’ in the middle). U begrijpt dat dit een van die knooppunten in Nabokovs proza was die jarenlang de gedachte levend hielden dat Pale Fire onvertaalbaar was.

Bij woordgolf is het de bedoeling, dat je uitgaand van een woord een geheel nieuw woord schept (dat liefst het tegendeel betekent van het aanvangswoord), door steeds één letter in het vorige woord te veranderen, waarbij er voor gezorgd moet worden dat elk volgend woord ook weer een bestaand, door woordenboeken erkend woord is.

Hate - love kon natuurlijk niet letterlijk vertaald worden in haat - liefde, al was het alleen maar omdat begin- en eindwoord eenzelfde aantal letters moet hebben. Dame - heer daarentegen komt dicht bij het oorspronkelijke lass (meisje) - male (mannetje), en nog bevredigender moet wieg - graf voor Peter Verstegen zijn geweest als vertaling voor live - dead. Aardig is ook dat hij die tussenvoeging, ter verontschuldiging voor het feit dat de woordgolf ter plekke wat begon te kraken (lend), kon handhaven in de vertaling (weme, wat volgens Van Dale ‘pastorie’ betekent), ook al moest hij die tussenvoeging verplaatsen naar het tweede voorbeeld.

Blijft nog de vraag, hoe die tweemaal drie woordgolven verliepen. De oplossing voor de Nederlandse heb ik zelf kunnen ontraadselen, de Engelse word golfs heeft Peter Verstegen me gegeven. Eerst warm - koud: warm - worm - word - woud - koud. Dat zijn er vier (de eerste telt niet mee). Vervolgens dame - heer: dame - name - neme - weme - weeë - weer - heer. Dat zijn er zes. Tenslotte wieg - graf: wieg - weeg - weef - teef - tref - trof - grof - graf. Dat zijn er zeven.

En dan nu de Engelse. Eerst hate - love: hate - late - lave - love. In drie. Daarna lass - male: lass - mass - mats - mate - male. In vier. En tenslotte live - dead: live - line - lend - lead - dead. Dat zijn er vijf.

Opdracht: probeer zelf, in hoeveel keer u via de woordgolf het tienletterwoord BIESHEUVEL kunt vervangen door JOOPDENUYL.

Palindroom

Palindroom und kein Ende... Het nu al klassieke ‘meetsysteem’ van staatssecretaris Klein kan nog op een andere manier worden aangevuld dan via Nijlmeetsysteemlijn, schrijft Rudolf Hofstee. Sommige meetsystemen maken immers gebruik van een lens, dus maakt u zelf nu maar uw keerwoord. Ik kreeg ook nog een minipalindroom toegestopt door de heer Van Emde Boas, nu eens niet in de schuurmiddelensfeer (Imi, Omo, Ata), maar een van de meest alledaagse woorden die we kennen: Jij. Ja, jij, mits je de lange ij als i en j los van elkaar schrijft!

Ik besluit het palindroom-syndroom met enkel vondsten van Daan Admiraal uit Arnhem, die niet alleen vindingrijk maar ook nogal amusant zijn, al zou ik zijn nadere verklaring niet graag missen. U moet wel minstens met zo'n gaaf, van achteren naar voren te lezen woord als ‘meetsysteem’ aankomen, wil ik er in de toekomst nog aandacht aan besteden. Hier komen als sluitstuk de woorden van Daan Admiraal:

‘Een duurzaam stuk kwaliteitsspeelgoed uit Zweden: EDELSTAALPLAATSLEDE (19 letters, nieuw Nederlands record voor één woord). Geile bokken, aan de wandel op de Hoge Veluwe in de bronstijd, denk aan de REEëEER! In Rhodesië ontketenen de blanken vast nog wel eens een NEGERNEKKENREGEN. Heeft uw vrouw ook zo'n last van DIJNIJD? De loodgieter vond het maar een KELERELEK, en de kapper vond 't maar een KOLERELOK. De vechterbaas ligt nog steeds in AMOKKOMA. Sommige mensen krijgen van het kikkers opblazen een KIKKERREKKIK. Moeders met te veel zog, hebt u

[p. 11]

al een MELKKLEM? Ik heb zo'n last van TEENNEET. Dit café heeft met carnaval een speciale KOTSPAKKAPSTOK. In Friesland al eens een PRETTERP bezocht? Een man bezocht een lellebel, toen hij niet wilde betalen gaf de lellebel een lel aan de bel, een zogenaamde LELLEBELLEBELLEL’.

Uitdaging

Ik kan tegenwoordig niemand meer op het TV-scherm zien, of hij beweert dat hij een bepaald vak is gaan uitoefenen omdat het ‘een uitdaging betekende’. Gewoon werken omdat je het leuk vindt, of omdat het nu eenmaal moet, of omdat het goed verdient is er blijkbaar niet meer bij. Je krijgt de indruk dat de ene helft van de wereldbevolking zegt: ‘Kom 's op als je durft!’, waarna de andere helft de uitdaging aanvaardt...

Over de troonrede

‘De u dezer dagen aan te bieden interimnota over de werkloosheid bevat een nieuw program voor aanvullende werkgelegenheid en maatregelen gericht op het beter doen functioneren van de arbeidsmarkt. Speciale maatregelen worden genomen ter vergroting van werkgelegenheid in de bouw. Voor dit samenstel van maatregelen is een bedrag van f 600 mln. beschikbaar. Knelpunten van procedurele aard die de voortgang van overheids- en particuliere investeringen belemmeren, zullen worden weggenomen. Nog voor het einde van dit jaar komt de regering met voorstellen voor een meer fundamentele aanpak van de zo hardnekkige structurele werkloosheid, (enzovoort).’

U zult mij nu niet horen zeggen dat dit slecht of onduidelijk Nederlands is. Er staat, dunkt me, vrij precies wat de regering bedoelde te zeggen. Carmiggelt heeft onlangs gewezen op het eigen jargon dat ieder beroep heeft, en hij gaf daarvan treffende voorbeelden die over de grammofoonplatenbusiness en de veekeuring gingen. Voor de betrokkenen (discjockeys of veehandelaren) is die taal zo klaar als een klontje, alleen de buitenstaanders snappen er geen jota van, zoals een voetballiefhebber niets van een cricketverslag begrijpt als hij zich nooit in cricket heeft verdiept.

Toch zou ik niet graag willen beweren dat die cricketverslagen onduidelijk zijn, of ‘ondoorzichtig’. Hetzelfde geldt in zekere zin voor de troonrede, alleen heeft die de handicap, dat ze niet alleen gelezen maar ook nog aangehoord moet worden, en dan wordt een tekst al meteen twee keer zo moeilijk te snappen. Bovendien gaat het om vaak heel ingewikkelde zaken, waarbij nogal wat slagen om de arm gehouden moeten worden (om politieke of praktische redenen), waardoor de behoefte aan een exacte verwoording tegelijk leidt tot het gebruik van meer woorden en gecompliceerder begrippen. Wetenschapsmensen die wel eens stellingen hebben geformuleerd, of medewerkers aan encyclopedieën die genoodzaakt zijn bepaalde zaken te omschrijven, kennen dit verschijnsel wel. (...)

Ik bedoel maar: hoe exacter dus duidelijker je wilt zijn, hoe ingewikkelder je vaak moet formuleren. Daarmee is niet de ondoorzichtigheid van de troonrede geëxcuseerd. Er zouden eigenlijk twee versies moeten worden gemaakt: eentje waarin alles heel precies staat opgetekend, inclusief alle vakjargon voor de politici en technocraten, en een tweede, ‘verstaanbare’ versie die door de koningin ten behoeve van het Nederlandse volk op Prinsjesdag wordt voorgelezen. Zo'n volksversie dient onmiddellijk te begrijpen te zijn voor de toehoorder, en zal daarom wat hoeken moeten afsteken. Eerdergenoemd citaat met ‘procedureel’ erin zou dan bijvoorbeeld als volgt kunnen luiden:

‘De voorlopige nota over de werkloosheid bevat een nieuw program voor meer werkgelegenheid. Er zal voor gezorgd worden dat vraag naar arbeid en aanbod van werkkrachten beter op elkaar afgestemd raken. De werkgelegenheid in de bouw zal worden vergroot. Voor al deze maatregelen is een bedrag van 600 miljoen gulden beschikbaar. Onnodige belemmeringen van particuliere en overheidsinvesteringen zullen worden weggenomen. Nog voor het einde van het jaar zal de regering trachten de oorzaken van de werkloosheid weg te nemen, (enzovoort, enzovoort).’