Onze Taal. Jaargang 43

Wie is de gijzelaar?

We hebben de laatste weken in Nederland uitvoerig kunnen lezen hoe een gijzelingsdrama precies verloopt. De Japanse voorstelling heeft veel stof tot spreken opgeleverd en het is duidelijk dat het woord gijzelaar daarbij een kernwoord was. Voor vele journalisten en reporters ging dat kennelijk zo de keel uithangen dat ze ter afwisseling gegijzelde gingen gebruiken, of gijzelaar in een verkeerde betekenis.

Het vreemde van gijzelaar is natuurlijk dat het niet iemand is die gijzelt. Vele woorden op -aar bestaan uit een werkwoordstam + het achtervoegsel (bedelaar, scharrelaar) die dan de man aanduiden die actief bezig is. Nu is de gijzelaar niet actief bezig, maar zeer passief. Het is dan ook gek gelopen met dat woord, want wie ver genoeg teruggaat in de geschiedenis van de Nederlandse taal vindt daar niet de gijzelaar, maar de gijzel. Waarschijnlijk was dat woord niet duidelijk genoeg gekenmerkt als persoonsnaam en heeft men er toen alsnog -aar aangeplakt. Het verschijnsel dat men de juiste betekenis van een woord niet meer ziet en dan een nieuwe vorm creëert komt in het Nederlands wel meer voor. Vooral meervoudsuitgangen lijden aan slijtage. Het woord schoen bijvoorbeeld is eigenlijk een meervoudsvorm van de middeleeuwse schoe; ons meervoud schoenen is dus etymologisch bekeken een beetje dubbelop. Hetzelfde geldt voor de teen die in de schoen zit.

In het moderne Nederlands doet dit verschijnsel zich vooral voor bij de Latijnse meervouden op -a. Wie goed oplet leest en hoort regelmatig vormen als centra's en musea's.

Naast de gijzelaar, in zijn al dan niet ontaarde betekenis, is er dan nog de gegijzelde. Eigenlijk is er een betekenisverschil: de gegijzelde is de man die gevangen zit voor zijn schulden. Een schuldenaar (let op de uitgang -aar!) kan dus gegijzeld worden, zonder dat er van terroristen

[p. 60]

sprake is. Zo behoort tot het Wetboek van Strafordering bijvoorbeeld het Gijzelingsbesluit, van 26 september 1928. Voor de niet-juridisch geschoolde lezer is het aardig ter illustratie een enkel artikel uit dit Besluit te citeren.

Artikel 4 handelt over ‘Kleeding; huisraad’

1. De gegijzelde kan van eigen kleeding en, voor zoover de orde in het gesticht zich daartegen niet verzet, van eigen huisraad gebruik maken.
2. Voor zoover de gegijzelde onvermogend of ongenegen is voor behoorlijke kleeding of voor voldoende huisraad te zorgen, wordt daarin van Rijkswege voorzien. Ten aanzien van het huisraad wordt hierbij in acht genomen, dat de gegijzelde ten minste te zijner beschikking moet hebben:
1. een stoel met armleuning;
2. een tweede stoel;
3. een tafel;
4. een berggelegenheid;
5. een kapstok;
6. een spiegeltje;
7. schrijfbehoeften;
8. een waschtafel met toebehooren;
9. een nachtleger met matras en peluw;
10. voldoende bedekking.
3. Ten einde aan zijn natuurlijke behoeften te kunnen voldoen moet de gegijzelde op zijn minst te zijner beschikking hebben een luchtdicht gesloten voorwerp.
En artikel 13 regelt het naar bed gaan als volgt:
De gegijzelden kunnen, indien zij dit verlangen en de orde in het gesticht dit toelaat, op een later uur naar bed gaan, dan het voor de in het gesticht opgenomen personen normale, echter niet later dan 11 uur in de namiddag.

De verwarring is natuurlijk ontstaan omdat we in het Nederlands geen nomen agentis bij gijzelen hebben. Het is een activiteit die in Nederland zo weinig voorkomt dat onze taal kennelijk geen behoefte heeft gehad aan een aanduiding voor de persoon die gijzelt. We zijn geen volk van terroristen.

T.J. Vervoorn