Onze Taal. Jaargang 43

Nederlandse woorden in de Russische taal

Als men een Rus vraagt: ‘wat hebben we aan de Hollanders ontleend?’ dan zal hij na enig nadenken antwoorden: Hollandse kaas, Hollands linnen en de Hollandse kachel (de z.g. ‘Gollandka’). En hoewel het Hollandse linnen allang in de Russische fabrieken gemaakt en we bij het maken van kaas geen advies meer inwinnen bij de Hollandse kaasboeren en de z.g. ‘Hollandse kachel’ alleen nog in heel oude huizen wordt

[p. 43]

aangetroffen, de namen zijn in de Russische taal behouden gebleven.

Dit zijn natuurlijk geen ontleningen in taalkundige zin; het zijn sporen van de invloed van de cultuur en levenswijze van het ene volk op de cultuur en levenswijze van een ander.

Maar welke woorden heeft het Russisch uit het Nederlands overgenomen? Welke rol heeft de Nederlandse taal in de geschiedenis van de Russische woordenschat gespeeld?

Wanneer men een taalkundige die geen speciale studie van taalcontacten heeft gemaakt deze vragen stelt, dan herinnert hij zich dadelijk het vermaarde Russische woord zontik dat paraplu of parasol betekent en een heel eigenaardige oorsprong heeft. In het begin van de 18de eeuw namen de Russen van de Hollanders het woord ‘zonnedek’ over dat al spoedig werd verbasterd tot ‘zontik’. Nu is ‘ik’ in het Russische een verkleiningsuitgang en zo werd het woord ‘zontik’ in de loop van de tijd opgevat als het verkleinwoord van ‘zont’ dat in het Nederlands niet bestaat. In de Russische woordenboeken vindt men zowel ‘zont’ als ‘zontik’. En alleen als we de geschiedenis nagaan kunnen we te weten komen hoe drie eeuwen geleden het woord ‘zontik’ uit zonnedek is ontstaan.

Dit woord is slechts een van de vele Hollandse woorden die in het Russisch zijn overgenomen. Het is merkwaardig dat deze woorden niet elk afzonderlijk maar in hele groepen, zeevaarttermen, in de Russische taal zijn gekomen.

Zontik een zeevaartterm? Ja zeker, slaat u er Van Dale maar op na: zonnedek, tent over het dek gespannen. Maar in het Russisch is ‘zontik’ nu niets anders dan paraplu of parasol.

Er zijn heel wat Hollandse zeevaarttermen in het Russisch. Die hebben de Russen te danken aan Peter de Grote die zoals bekend een grote rol heeft gespeeld bij de hervorming van Rusland, de ontwikkeling van de Russische industrie, de wetenschap, het krijgswezen en de zeevaart. Peter, die betrekkingen met Europese landen aanknoopte en versterkte, is ook in Nederland geweest, waar hij als gewoon timmerman op Hollandse scheepswerven werkte, zeilboten leerde bouwen en besturen. In de laatste jaren van de 17de eeuw zond hij de meest bekwame en zakelijke jongelui uit de adelstand naar Nederland. Ze keerden naar Rusland terug met de woorden en gewoonten van de scheepsbouwers en zeevarenden en hun taal was doorspekt met voor het Russisch vreemde woorden zoals: flot (vloot), matsjta (mast), kompas, werf, baken, reja (ree), trap, forsjtewen (voorsteven), kielj, kajoeta, (kajuit), koebrig (koebrug), trjoem ('t ruim), stoerman (stuurman), sjtilj (windstilte), jachta (jacht) ...

De zeelui werden naar het Hollands ‘matrozen’ genoemd en ze zwabberden het dek niet maar ‘drafli’ het dek (dat woord kwam van het Nederlandse ‘draaien’). Ze zetten het rangout (rondhout) op, maakten de sjwartouwi (sjortouwen) los, gingen onder leiding van bootsman en sjkipper (schipper) de gavan (haven) binnen, soms met hele flotilles, bestaande uit pas gebouwde boten, kreisers (kruisers) en andere vaartuigen.

De Russische zeevaarttermen die aan het begin van de achttiende eeuw werden gevormd, bestonden bijna geheel uit Nederlandse en ten dele Engelse woorden. Er zijn wel pogingen gedaan om deze termen in het Russisch te vertalen, maar deze hadden weinig succes en niet omdat de Russische taal hiertoe ‘niet bij machte’ was, maar omdat de Nederlandse en Engelse zeevaarttermen de grondslag vormden van de internationale scheepsbouw- en zeevaartterminologie.

Het was natuurlijk dat men datgene aannam en zich eigen maakte wat ook voor anderen begrijpelijk was en zich niet opsloot binnen het raam van een ‘eigen’ kunstmatig geschapen terminologie.

Jaren geleden heeft een van de samenstellers van een Russisch woordenboek van zeevaarttermen eens geschreven:

‘Wij, zeelieden, zien niet gaarne af van de terminologie die afkomstig is van de eerste Russische zeevaarder, Peter de Grote, en we willen niet wijken voor de woordvorming waaraan onze filologen onze historisch ontwikkelde en op buitenlandse wortels ontloken zeevaarttaal willen onderwerpen’.

Daar in de 18de eeuw Nederland en Engeland de toonaangevende zeemogendheden waren, bestond er bij het aannemen van de zeevaarttermen soms concurrentie tussen het Engels en het Nederlands.

Nemen we bijvoorbeeld eens het ‘Russische’ woord kreiser, afkomstig van het Nederlandse kruiser. Aanvankelijk werd dit woord gebruikt in de vorm van ‘krjoeiser’ (Engl. cruiser). In de ‘Brieven en papieren van Peter I’ lezen we b.v.: ‘Twee krjoeisers maken voor het redden en onderwijzen van mensen’.

In het wat later verschijnende woord ‘kater’ kunnen we zowel het Engelse woord cutter als het Nederlandse kotter herkennen. Hetzelfde ziet men bij het ‘Russische’ woord jachta, dat men kan vergelijken met het Engelse yacht en het Nederlandse jacht. Naar alle waarschijnlijkheid is dit woord uit het Nederlands in het Engels gekomen.

De term ‘reed’ in de betekenis van aanlegplaats komt overeen met het Nederlandse rede. Er is in het Russisch echter nog een ander woord met dezelfde uitspraak maar een heel andere betekenis: raid, een Engels woord dat vijandelijke inval of razzia betekent.

De Nederlandse termen concurreerden ook met de Duitse, die er wat vorm en betekenis betreft dichtbij komen, zoals b.v. het ‘Russische’ wachta dat overeenkomt met het Nederlandse wacht en het Duitse Wache. Het woord galstoek (de g wordt uitgesproken als de g in het Franse woord ‘garçon’) komt overeen met het Nederlandse woord halsdoek en het Duitse Halstuch; ‘kompas’ komt zowel overeen met het Nederlandse kompas als het Duitse Kompasz (ook nog met het Italiaanse compasso). Het in het Russisch voorkomende woord matras of matrats is te vergelijken met het Nederlandse matras en het Duitse Matratze; het Nederlandse tros of het Duitse Trosz vindt men in het Russisch als tros terug.

[p. 44]

In de meeste gevallen zijn deze ontleende woorden echter tot het Nederlands terug te brengen omdat deze ouder en waarschijnlijker zijn. Dit voert ons naast de taalkundige vergelijkingen ook tot enige historische feiten.

De wacht werd het eerst ingevoerd op schepen (vandaar ook het woord wachtmatroos). Daarom valt er niet aan te twijfelen dat dit woord juist uit het Nederlands in de Russische taal is gekomen, want alle andere zeevaarttermen waartoe ‘wachta’ thematisch behoort zijn aan het Nederlands ontleend. Maar het iets later opkomende woord ‘wachtjor’ is kennelijk uit het Duits: hierop wijst de structuur van het woord (het achtervoegsel -er, karakteristiek voor het Duits) en het feit dat deze term niet tot de zeevaarttermen behoort.

Hoe vreemd het ook moge schijnen, de halsdoek was aanvankelijk een onderdeel van de matrozenkleding en daarom leek dit woord in het Russisch ook meer op het Nederlandse origineel: onder Peter de Grote droegen de matrozen een ‘galsdoek’. Maar als detail van de burgerkleding is dit woord aan het Duits ontleend en nam daarom ook een Duitse vorm aan: eerst was het ‘galstuch’, later werd het weer galstoek.

Het woord kompas dat zonder enige twijfel uit het Nederlands tot het Russisch is gekomen, heeft in het Russich de klemtoon op de eerste lettergreep - behalve bij de zeelieden die zich, net als in het Nederlands houden aan de uitspraak ‘kompás’.

Soms werden de aan het Nederlands ontleende woorden vervormd, om zo te zeggen gerussificeerd naar vorm, klank en betekenis van Russische woorden.

Nemen we als voorbeeld eens het woord ‘matsjta’. Dit woord werd aan het begin van de achttiende eeuw uitgesproken als masjta: dit was onder invloed van het Duits waar st wordt uitgesproken als ‘sjt’ (vergelijk Stab, Sturm enz.). Het Nederlandse mast werd dus uitgesproken als masjta. Later werden de vormen masjta en posjta (een uit het Pools tot ons gekomen woord) als incorrect beschouwd, wellicht omdat de sjt in deze woorden herinnerde aan de onjuiste volksuitspraak van tsj (sjto inplaats van tsjto, posjti in plaats van potsjti). De ‘verbeterde’ vormen matsjta en potsjta brachten de woorden geenszins dichter bij het origineel dat pmasta en posta had moeten zijn.

In de Russische woorden ‘roebka’ en ‘stenjga’ zal een Nederlander niet dadelijk zijn woorden roef en steng herkennen. In verband met het in het Russisch bestaande woord roebka (van het werkwoord roebitj is hakken) werd roef al spoedig roeb waaraan later nog ‘ka’ werd toegevoegd. Het woord stenjga werd gevormd volgens klankovereenkomst met enige Russische woorden. Het aan de Nederlandse zeevaart ontleende woord koebrik (koebrug is laaggelegen dek) onderging een dergelijk lot. De laatste letters, ik, werden opgevat als verkleiningsuitgang. Eerst heeft men nog gebrobeerd de originele vorm te behouden; in de Zeestatuten van 1720 kunnen we nog het woord ‘koebrug’ vinden.

Het woord ‘konwoi’ (konvooi) (dit was eerst ook een zuivere zeevaartterm: zo werden de schepen genoemd die de hoofdkaravaan begeleidden en beschermden) werd bij ontlening ‘kamwoi’, de klanken n en w werden geassimileerd, de n werd als de b labiaal en veranderde in m. Dit is voor het Russisch een gewoon verschijnsel (dat ook nu nog bij plaatselijke dialecten wordt aangetroffen), vooral in een tijd dat de literaire taal met zijn strenge normen nog niet was gevormd; deze normen hebben het woord zijn etymologisch juistere vorm ‘konwoi’ weer teruggegeven.

In andere gevallen daarentegen bleef juist de vorm bestaan die minder met het origineel overeenkomt. Het Nederlandse haven werd in het Russisch vervormd tot gafen, daarna tot gawen en gawon, daarna door assimilatie van de klinkers gawan en ten slotte gawanj.

Enige Nederlandse zeevaarttermen kregen in het Russisch een nieuwe, completerende betekenis, terwijl ze hier en daar ver van de zeevaartterminologie afwijken (b.v. het bovenvermelde galstoek, zontik, konwoi, enz). Wachta is nu niet alleen de wacht op een schip maar onbaatzuchtige arbeid ter ere van een of ander - een feestdag, een gebeurtenis. En de wimpel treft men in de USSR niet alleen aan als een lange, smalle vlag aan de mast van een schip maar ook als onderscheidingssymbool, een teken van prioriteit. Op de maan ligt een wimpel met het wapen van de USSR.

Van het Nederlandse draaien is het Russische werkwoord drajatj afgeleid. Dit werkwoord werd vroeger alleen gebruikt als men het over schoonmaken van het dek had, nu betekent het in het algemeen goed schoonmaken, schuren. In de volkstaal heeft het ook nog de betekenis van ‘een schrobbering geven’.

Het woord roelj (roer, stuur) wordt nu niet alleen in de zeevaart gebruikt. De betekenis ervan is nu stuur - van auto's, vliegtuigen, trekkers, enz. Roelj en het ervan afgeleide roeljewoi (roerganger) wordt nu ook, evenals in het Nederlands, figuurlijk gebruikt. Ook in het Russisch kent men uitdrukkingen als ‘aan het roer staan’, ‘het roer van staat’.

Het woord ballast is onveranderd uit het Nederlands overgenomen; in de loop van de tijd is de betekenis ervan veranderd. Het is nu niet alleen ‘een vracht om het schip de vereiste diepgang te verlenen’ (zoals vastgelegd in de Zeestatuten van 1720). Het woord heeft nu, evenals trouwens in het Nederlands, een meer algemene betekenis; iets overbodigs, iets dat slechts hindert.

Er bestaan talrijke afleidingen van aan het Nederlands ontleende woorden die zich geheel aan de Russische uitspraak en woordvorming hebben aangepast en een vaste plaats innemen in de grammaticale en het lexicologische systeem van de Russische taal.

Onder de tegenwoordige omstandigheden oefent de Nederlandse taal niet meer zo'n invloed op het Russisch uit als in de 18de eeuw. Bij de vorming van de internationale en Russische zeevaartterminologie is de invloed van de Nederlandse taal groot en stabiel. De Nederlandse ‘zeevaartwoorden’ leven in het Russisch voort en niet alleen in de taal van de experts, maar ook in het algemeen gebruik.

Leonid Krysen

(Met toestemming van de redactie overgenomen uit het Informatiebulletin van de Ambassade van de USSR in Nederland, 29 november 1973, blz. 18-19.)