Onze Taal. Jaargang 42

Dat kun je niet maken!

Onze vorige ontboezeming betrof in hoofdzaak het klakkeloos invoeren van vreemde woorden, meestal niet eens in Nederlandse aankleding: crash, managing director, market research, know-how. Ditmaal iets over de indringers die wel in het Nederlands gekleed gaan maar geen Nederlands zijn; de barbarismen dus. Die vallen in twee groepen uiteen: woorden die in het Nederlands een andere betekenis hebben dan de indringers, en woord- en zinsconstructies en termen die in strijd zijn met het Nederlandse taaleigen.

Gegeven de nauwe verwantschap met het Duits is het geen wonder, dat die taal ons de meeste barbarismen van beide soorten levert (het Engels waait vaak ongewijzigd over). Om er een aantal te noemen:

Uitproberen voor proberen;

middels voor door middel van

in gang zijn voor aan de gang zijn;

terugtreden voor aftreden;

terugwijzen voor overwinnen, verslaan: Ajax wees F.C. Utrecht met 3-2 terug;

stellingname voor standpunt, bepaling van iemands houding;

lamleggen voor verlammen, stilzetten, enz.;

veiligstellen (nog Duitser is zekerstellen) voor beveiligen, verzekeren.

De lijst van germanismen is bijzonder lang. Wat wij hier uitkiezen zijn germanismen met een sterk gestel en germanismen die, hoewel nogal jeugdig, uitstekend gedijen. Mooie voorbeelden daarvan zijn afbouwen, uitbouwen, ombouwen en veel andere samenstellingen met om-..

(Maar even tussen haakjes: er is nu een commissie ingesteld, die moet bevorderen dat overheidspublikaties worden opgesteld in een Nederlands, dat minder ambtelijk en voor ‘de gewone man’ begrijpelijker is. Laat ons hopen dat deze commissie zal ijveren niet alleen voor eenvoudig Nederlands, maar ook voor goed Nederlands. Want ook dat is nodig. Niet zo lang geleden sprak een minister in zijn schriftelijk antwoord op een vraag uit het parlement over ‘het ontbreken van eenduidige criteria’. Eenduidig zijn we voor het eerst tegengekomen in dit antwoord; het is het puur Duitse eindeutig voor ondubbelzinnig, duidelijk. En laat het nu de minister van Onderwijs en Wetenschappen zijn die men dit monstrum heeft laten schrijven!)

Afbouwen betekent in het Nederlands een gebouw afmaken, de bouw voltooien. Tegenwoordig wordt het ook (en meer!) gebruikt voor verminderen, beperken, tot het nulpunt toe: ‘directie en ondernemingsraad overleggen over de afbouw van de produktie.’ Dit slechte taalgebruik kan zelfs leiden tot het tegenovergestelde van wat men bedoelt: ‘de tolgrenzen moeten worden afgebouwd’. Betekenis in goed Nederlands: de tolgrenzen moeten worden voltooid; bedoeling: de tolgrenzen moeten worden geslecht.

Uitbouwen is het bouwen buiten de aanvankelijke grenzen van b.v. een huis; het resultaat heet uitbouw en het materiaal omvat steen, hout en glas, de dingen die bij het

[p. 58]

bouwen nodig zijn. Maar wie de gezondsheidszorg of andere maatschappelijke voorzieningen of een afzetgebied wil uitbreiden, denkt bepaald niet in de eerste plaats aan hout en steen. Toch noemt men dat steeds vaker uitbouwen in plaats van uitbreiden.

Ombouwen voor verbouwen brengt ons tot het typegermanisme dat her- of ver- vervangt door om-. Zoals omvormen voor hervormen en natuurlijk ook omvorming voor hervorming. Vrees voor associatie met godsdienstige begrippen kan in dat laatste geval toch niet de voorkeur voor de om-variëteit verklaren, want wie verkeert werkelijk in het onzekere, zelfs als hij zou lezen, dat het rooms-katholieke kerkbestuur hervormd wordt? Maar het vermetelste staaltje van dit type vonden we toch in het bericht dat meldde, dat bij een fabriek een deel van de werknemers ontslag zou moeten krijgen ‘wegens omstelling van de produktie’. Dan vraag je je toch af: hoe komen ze op de gedachte? Is het camouflage voor wijziging (desnoods grondige wijziging) van de produktie? En wat betekent het ook dan? Gaat men andere artikelen produceren of dezelfde artikelen op een andere wijze?

Met het achtervoegsel -matig kun je ook prachtig werken. Planmatig voor volgens plan, beroepsmatig voor uit hoofde van het (zijn) beroep, seizoenmatige prijsdaling voor seizoensprijsdaling, het klinkt allemaal zo deftig, zo deskundig, zo ontwikkeld, ook al betekent b.v. ‘beroepsmatig’ niets. Een dergelijke Duitse constructie vindt men ook in beroepsgerichte opleiding, probleemgerichte aanpak enz. Duidelijk in strijd met het Nederlandse taaleigen, maar - samen met centraal staan en niet goed overkomen - eten en drinken voor het wetenschappelijke of pseudo-wetenschappelijke jargon van openbare verklaringen en televisieforums.

Nee, minder onsympathiek dan dit pedante taalgebruik is ons dan de goedmoedige, wel wat vulgaire, modeuitdrukking ‘dat kan je niet maken’ voor ‘dan kun je niet doen’. Grappig bedoeld, maar evenzeer een verschrikkelijk germanisme. ‘Maken’ speelt overigens ook een rol in die andere modeterm: hij heeft 't gemaakt; nu is het echter geen germanisme maar een anglicisme. He has made it: hij is erin geslaagd, hij heeft het bereikt, het is hem gelukt, hij heeft het gehaald. Een taalbederf dat ook in de massamedia doordringt, soms in z'n gemeenzaamste vorm: ‘hij heeft 't helemaal gemaakt’ (weet je wel?).

(Dat hij het helemaal gemaakt heeft leidt ons wel tot enige andere typische anglicismen. Het Engelse ‘under’ heeft blijkbaar een magische invloed; het tracht het Nederlandse ‘in arrest’ te veranderen in ‘onder arrest’ en het ‘op grond van de wet op het onderwijs’ in ‘onder de wet op het onderwijs’ (under the Education Act). Over ‘plannen’ is genoeg gezegd, maar een merkwaardig geval is rehabilitatie. Wij denken daarbij alleen aan herstel in eer en goede naam, en we weten dat de Engelsen de term ook gebruiken voor revalidatie, herplaatsing in de burgermaatschappij (van een persoon dus), maar we geloofden dat dat hún zaak was. Van Dale echter vermeldt die tweede betekenis als neologisme (wat wij nogal toegefelijk achten), maar beperkt zich bij het werkwoord rehabiliteren toch weer tot de eerste betekenis. Nu gaan de Engelsen vaak nog wat verder; ze betrekken de tweede betekenis niet alleen meer op personen, maar ook op landen en volken. Het wordt dan zo iets als ontwikkelingshulp of hulp in nood. Zelfs die derde betekenis dringt in het Nederlands door.....

En tenslotte: kun je een uitdrukking, die uit Vlaanderen naar het noorden komt, een barbarisme noemen? Natuurlijk niet! Alleen maar als ze ook in Vlaanderen een gallicisme is. Dat kan dan best het geval zijn met de door Noordnederlandse sportjournalisten zo graag gebezigde uitdrukking ‘op rij’: Feyenoord behaalde zijn zesde overwinning op rij, in plaats van: Feyenoord behaalde zijn zesde achtereenvolgende overwinning. Want de Fransman zegt six fois de suite voor zesmaal achter elkaar, en suite betekent ook reeks of rij. Wel echt Zuidnederlands lijkt ons de ‘afgetekende (duidelijke) overwinning’, ook zo nu en dan gebruikt door sportverslaggevers in het noorden.

Mr. M.C. Godschalk