Onze Taal. Jaargang 42

Streep en streepje

We weten allemaal, dat onze taal te weinig letters heeft: kalveren, halveren; vestigen, prestige; beval, bevel, geval, gevel - om nog maar te zwijgen van die bommeldingen, waar de krantelezende getrouwen van Tom Poes de ernst te laat van inzien.

Maar ook de andere grafische middelen schieten te kort. De punt is overbelast: hij dient als afkortingsteken en als aanduider van het zinseinde. De dubbele punt kan betekenen: ‘nou gaat iemand wat zeggen’, of: ‘hier komt de verklaring van het voorafgaande (b.v. dat gekke gedrag), dan wel de aangekondigde opsomming’, of: ‘het gevolg was.....’. De hoofdletter geeft het begin van een zin aan, of een eigennaam, of moet een gevoel van eerbied sinjaleren (De Heer kent de Zijnen). De apostrof duidt aan dat de klinker vóór een naamvals- of meervouds-s een heldere klinker is: Lena's pleegdochter, twee auto's, voorts dat er een stuk woord is weggelaten: 's avonds, als 't u blieft, of vervangen door een sjwa (kleurloze vokaal): je kunt 't proberen, geef 'm d'r van langs, nog 'n paar keer. De accent aigu onderscheidt twee totaal verschillende klinkers: loge en logé, maar ook zowel woordklemtoon: vóórkomen en voorkómen, als zinsklemtoon: je moet het hem niet vrágen en je moet het hém niet vragen. (Om aan te geven of we woord- of zinsklemtoon bedoelen, zouden we best gebruik kunnen maken van het verschil tussen accent aigu en accent grave).

In deze omstandigheden is het zaak, geen onder scheidingsmiddelen verloren te laten gaan. Dat de neiging tot het verwaarlozen bestaat, bewijst de wanhebbelijkheid om de eerste regel van een alinea niet te laten inspringen. Als men die zelfverminking van de Westerse typografie dan nog verergert door het barbaarse amerikanisme waarbij de rechterkantlijn van het drukwerk niet langer recht is, maar de vorm krijgt van de kusten van Skandinavië, kan het hele begrip alinea wel afgeschaft worden.

Zulk een verarming dreigt nu ook doordat sommigen het verschil tussen het korte en het lange streepje (de divisie en het kastlijntje) verwaarlozen. Het zal wel komen doordat de meest schrijfmachines het verschil niet kennen.

Het zijn allebei alweer veelzinnige tekens! De divisie (trait d'union, hyphen, afbrekingsteken) gebruiken we als een woord op het eind van de regel afgebroken (niet: ‘afgekort’) wordt, of als het overeenkomstige stuk van twee of meer woorden is ‘samengetrokken’: boek-, papier- en kunsthandel; herdersliederen en -spelen.

(Dit laatste is ongewoon; bij het spreken zijn we dan wel eens gedwongen om de klemtoon in het eerste woord te verleggen: herdersliéderen.) Maar we bezigen het tekentje ook als we een samenstelling doorzichtig of overzienbaar willen maken: bel-etage anti-Amerikaans, Tweede-Kamerverkiezingen; de door Charivarius terecht gehekelde germanistische ‘aaneenlijmsels’ kunnen hier niet buiten: Franco-bewind.

De gedachtestreep, - zoals het kastlijntje in de grammatica's genoemd wordt, - komt gepaard voor en scheidt

[p. 22]

dan (min of meer op de manier van twee haakjes) de zin af van een tussengedeelte; de andere functie is dat hij, wat tittels óók kunnen doen, het onvoltooid laten van de woordgroep aanduidt. (Wie nog veel vollediger ingelicht wil worden, ook over de eerdergenoemde tekens, moet maar een goeie grammatica opslaan, b.v. de driedelige Nederlandsche Spraakleer van W.G. Brill, derde druk 1860 - niet 1960! Noch Brill, noch de hedendaagse schoolgrammatica's kennen de toepassing van het kastlijntje op de wijze van het W.N.T., namelijk bij samentrekking van hele woorden of woordgroepen: ‘Moed geven, - inboezemen en - insprekens, verschillen onderling niet zoo sterk’, W.N.T. I, 249; ‘Een vendel knechten, - soldaten enz.’, W.N.T. XVIII, 1670. Ontegenzeggelijk heel praktisch, maar buiten het W.N.T. ongebruikelijk).

Onze schrijfmachinecultuur zal er wel schuld aan hebben, dat het onderscheid tussen - en - dikwijls wordt verwaarloosd, of liever: dat de gedachtestreep te weinig gebezigd wordt. Telkens kom je in machineschrift tegen: ‘Zijn pleegvader-hij bedoelde zijn stiefvader-had het hem verboden’ e.d. Sommigen doen een poging in de goede richting, door althans aan de ‘buitenkant’ een spatie (open ruimte) te laten: ‘Laat hij, -of eigenlijk zijn minister van buitenlandse zaken- zijn gang gaan.’ En van het typoscript komen die fouten in boeken en kranten. Kijkt u maar.

Ons kastlijntje, - anders dan het Engels - moet t'allen kant door spaties gescheiden worden van de voorafgaande en de volgende letters. En het moet zich door lengte onderscheiden van de divisie. Gedrukte taal is ook taal.

C.A.Z.