Onze Taal. Jaargang 42

[p. 17]

[Nummer 4]

Het nut en onnut van stadhuiswoorden

In geschreven stukken spant onze taal vermoedelijk de kroon wat het gebruik van stadhuiswoorden betreft.

Hiertoe zou ik dan willen rekenen, woorden die men in de spreektaal nauwelijks meer tegenkomt. Zodra de gemiddelde Nederlander iets op papier moet zetten, laat hij alle nonchalance varen. Alledaagse woorden worden dan angstvallig vermeden en men gaat putten uit onze rijke collectie termen die nog uit de tijd van de deftige diligence stammen. Zelfs journalisten gaan in dit opzicht lang niet altijd vrij uit. Zo trof ik in een paar kolommen van de krant de volgende typische voorbeelden aan van schrijftaal:

schrijftaal	spreektaal
onderling slaags raken	elkaar te lijf gaan
zijn ouderlijk huis	het huis van zijn ouders
onderwijl, inmiddels	ondertussen, intussen
terugkeren	teruggaan
steeds	altijd
deels	gedeeltelijk
reeds	al
evenwel	maar, echter
veelal	vaak, dikwijls
gaarne	graag
mededelen	meedelen
ontvreemd	gestolen
aanpalend	aangrenzend
perceel	gebouw
naarstig	ijverig
ofschoon	al, hoewel

In ambtelijke en juridische stukken ontkomt men vaak niet aan dit euvel. De gebruikelijke formuleringen zijn soms verankerd in oude wetten en gerechtelijke uitspraken, en met het overboord gooien van de ouderwetse terminologie kan men de kans lopen dat de rechtsgeldigheid in het geding komt. Een aparte plaats nemen octrooischriften in. De octrooiraad komt de eer toe, zich veel moeite te geven voor een taalkundig verantwoorde woordkeuze, maar deze instantie kan zich er niet tegen verzetten dat in de octrooiaanvrage archaische termen worden gebezigd. Bovendien spelen juridische aspecten ook hier een belangrijke rol en heeft degene aan wie een octrooi wordt verleend, er geen belang bij, het zijn concurrentie gemakkelijk te maken.

Sommige schrijvers gebruiken doelbewust verouderde uitdrukkingen om er een humoristisch effect mee te bereiken. Carmiggelt doet dit nogal eens door b.v. een kroegloper woorden in de mond te leggen als ‘ik was zeer verbolgen’ of ‘ik kan dat niet gedogen’, terwijl men verwacht dat hij zich zou uitlaten in de geest van ‘ik had er de schurft in’ of ‘dat néém ik niet’. Hier bewijst de vormelijke taal zijn goede diensten!

Het komt ook wel voor dat men bij het schrijven, terwille van de duidelijkheid, zijn toevlucht neemt tot stadhuiswoorden. Bij een mondelinge uiteenzetting maken we dankbaar gebruik van een waardevol hulpmiddel: de klemtoon. Met alledaagse woorden kunnen we de luisteraar onze bedoelingen duidelijk maken, ook als deze woorden voor verschillende uitleg vatbaar zijn. Maar als we ons betoog woordelijk op papier zetten, dan kan dit aanleiding geven tot allerlei misverstand. Ter illustratie de volgende zin: ‘De directie vroeg zich af of het nu wel verantwoord was, de produktie van gegalvaniseerde kachelpoken te vergroten.’ De klemtoon kan hier naar vrije keuze vallen op één van de woorden‘nu’, ‘wel’, ‘gegalvaniseerde’ ‘kachelpoken’,of ‘vergroten’, en de zin krijgt daardoor evenveel verschillende betekenissen.

[p. 18]

Was het de bedoeling, de klemtoon op het woordje ‘nu’ te leggen, dan kan men ermee volstaan dit te vervangen door het in de spreektaal hoogst ongebruikelijke woord ‘thans’. Dit is een in deze omgeving zo opvallend woord dat het vanzelf de gewenste klemtoon krijgt en de bedoeling van de zin goed bij de lezer overkomt. Hetzelfde effect kan men bereiken door woorden als ‘als’ en ‘ook’ te vervangen door de uit onze spreektaal verdwenen oudere broertjes ‘indien’ en ‘eveneens’ of ‘evenzeer’.

Een geroutineerde schrijver zal van dit hulpmiddel vaak onbewust gebruik maken, zeker als het gewenste doel niet op eenvoudige wijze door een andere zinsconstructie te bereiken is. Maar hij dient er altijd op bedacht te zijn dat uit de spreektaal afgedankte woorden ongewild en ook zonder noodzaak neiging hebben stiekem zijn geschrift binnen te dringen, al doet hij nog zo zo'n best om ze te vermijden. Laat hij dit na, dan vergroot hij de toch al onvermijdelijke afstand tot de lezer, wat doorgaans zeker niet in de bedoeling zal liggen.

De moeilijkheden beginnen pas echt als iemand het woord gaat voeren en zich daarbij woordelijk gaat houden aan een op papier vastgelegde tekst. Als hij die nu maar voorleest, dan kan zijn gehoor er nog wel vrede mee hebben en vinden dat de spreker verdienstelijk kan schrijven en voorlezen (of niet). Maar de boot is pas goed aan als hij de opgeschreven tekst uit zijn hoofd gaat opzeggen. Hij spreekt dan schrijftaal, tot verbijstering van zijn toehoorders.

Iets dergelijks beleven we tegenwoordig met de nieuwslezers van de televisie. Toen ze de berichten nog van een papier aflazen, was het wel te verteren. Het was een volstrekt onpersoonlijk evenement waarbij de nieuwslezer eigenlijk nauwelijks betrokken was, dank zij zijn onbewogen gezicht dat volgens gewoonte geen enkele gemoedsstemming mocht uitdrukken. De nieuwslezer vervulde zodoende uitsluitend een functionele taak. Dank zij de zegeningen van de techniek kan de nieuwslezer de luisteraar tegenwoordig echter doordringend aankijken en voorwenden dat hij persoonlijk een jobstijding verkondigt, maar de zinsbouw en bewoordingen die hij hiervoor kiest, zijn daarmee niet te verenigen en zouden geen sterveling bij een gesprek in de mond komen. Mij bekruipt dan altijd een akelig gevoel van onbehagen dat pas wijkt als er een plaatje wordt vertoond of de nieuwslezer, om zich een houding te geven, even een blik op zijn paperassen werpt.

Men kan zich afvragen of het mijden van verouderde woorden, ook in de schrijftaal, tot taalverarming leidt. Tot op zekere hoogte is dat wel zo, maar we zullen er vrede mee moeten hebben dat woorden die niet meer tot de levende (spreek)taal behoren, hebben afgedaan. Men kan ze niet tot nieuw leven roepen door ze in geschreven stukken te handhaven. Bovendien kunnen deze alleen maar aan levendigheid winnen als de schrijver de fossielen eruit haalt. Dit zal hem wel eens moeite kosten omdat hij soms nieuwe wegen zal moeten vinden, maar dit kan juist tot taalverrijking leiden.

H.E. Kater