Onze Taal. Jaargang 41

Om(dat) en door(dat)

Vroeger dachten optimisten dat we onze taal op school goed konden leren en dat er dus eenmaal een tijd zou komen dat iedereen foutloos ‘beschaafd’ Nederlands sprak en schreef. Men zou aan niemands uitspraak kunnen horen waar hij vandaan kwam. ‘Leggen’ en ‘liggen’ zouden even feilloos uit mekaar gehouden worden als ‘zetten’ en ‘zitten’, naast ‘kennen’ en ‘kon’ zouden ook ‘kunnen’ en ‘kende’ algemeen in gebruik zijn, ‘heeft’ zou de overwinning hebben behaald op ‘hep’, ‘hef’, ‘het’ en ‘heit’, en niemand zou meer zeggen dat het vandaag zachter is ‘als’ gisteren.

De loop der geschiedenis heeft ons pessimistischer gemaakt.

Niet de school maar het gezin bepaalt de taal, en het kind dat thuis uitgelachen wordt omdat het schools spreekt, zal die aanstellerij verder wel uit zijn hoofd laten. Zou Stoffel Pieterse de karaktervastheid gehad hebben om bij een volgende gelegenheid tegen een volgende buurvrouw van zijn moeder te debiteren dat ze een zoogdier was? Ook het gezin waar een kind zich gaat onderscheiden (distingeren!) door zijn te correcte taal, zal reageren op de wijze van een sprookjeseend die een zwaneëi heeft uitgebroed.

Taaleenheid door TV

Het gezin gaat niet naar school. Het zit tenminste niet in dezelfde klas. Het kijkt wel gezamenlijk naar de televizie. De algemene taal van de toekomst is dus het Nederlands van de televizie. Daarom is het niet onbedenkelijk dat men in Bussum -als ik goed ben ingelicht- over het algemeen weinig voorkeur toont voor personen die voorbeeldig Nederlands spreken. Een enkel detail kan illustreren hoe het, althans op een bepaald punt, met de taalbeheersing in die wereld gesteld is. Een direkte uitzending heet in het Engels ‘live’. In programma-weekbladen en kranterecensies vindt men dit woord vrij geregeld ‘life’ gespeld.

Dit is niet zomaar toe te schrijven aan onkunde op het gebied van het Engels. Iedereen die voortgezet onderwijs heeft ‘genoten’, kan het verschil horen tussen Engelse woorden als ‘hat’ en ‘had’.

De fout kan moeilijk anders te verklaren zijn dan doordat in Amsterdam (en ook wel elders, maar het Gooi ligt in de ‘Amsterdamse olievlek’) een dikke bevolkingslaag geen verschil maakt tussen de v en de f. (Een ongelooflijk feit, maar een feit: Vlaamse neerlandici, die hun kinderen ‘A.B.N.’ denken te leren door ze naar de Bussumse uitzendingen te laten luisteren, vroegen me in volle ernst: ‘Worden de z en de s in het A.B.N. als sj uitgesproken?’) Kortom: het Nederlands dat de neerlandici voor de geest stond, die omstreeks 1900 de term ‘algemeen beschaafd’ aanvaardden, zou alleen algemeen gebruikelijk worden als de televiziestudio's bezet (!) werden door voorstanders van dit uitstervende idioom.

Oorzaak en Reden

Tot de taalfinesses waar de oude school in geloofde, hoort ook het onderscheid tussen ‘doordat’ en ‘omdat’: taalkundige afspiegeling van de logische begrippen oorzaak en reden. ‘Hij is verhinderd, doordat hij zijn been gebroken heeft’.

‘Hij komt niet, omdat hij die film al gezien heeft.’ Het verschil tussen reden en oorzaak kón genegeerd worden, blijkens de voegwoorden ‘daar’ en ‘aangezien’. Maar keurige sprekers en schrijvers namen het in acht, en zorgvuldige leraren en onderwijzers verbeterden ‘het komt omdat’ in ‘het komt doordat’. Toch was het een hunner, de fijn onderscheidende J.M. Acket, die in zijn onvervangbare schoolboek ‘Stijlstudie en Stijloefening’ schreef: ‘men erkenne, dat het dagelijkse spreken zonder

[p. 24]

dergelijke fijne onderscheidingen, ook bestaat, en het recht heeft om te bestaan,’ en dat toepaste op: ‘Omdat het schip slecht geladen was, sloeg het om. Dat was de reden.’ ‘Men zegge nu niet dat dit fout is’, voegde hij daaraan toe.¹⁾

Niettemin zijn er blijkbaar onderwijsmensen blijven bestaan, die hun leerlingen de taalregel duidelijk maken (oorzaak: ‘doordat’, reden: ‘omdat’) zonder de verzachting die Acket aanbracht.

Het gevolg is, zoals steeds in dergelijke gevallen, hypercorrectheid. Van huis uit is men geneigd om altijd ‘omdat’ te gebruiken, men is daartegen gewaarschuwd, en men kiest dan veiligheidshalve altijd ‘doordat’. Zoekt u vanavond maar voorbeelden in de krant. Ook van ‘door’ inplaats van ‘om’ of ‘wegens’.

Een kras staaltje is de volgende vette krantekop. Men herinnert zich dat begin januari de prezident van Egypte in een redevoering verklaarde, dat zijn regering enige maanden tevoren het buurland Israel had willen aanvallen, maar daarvan had afgezien, omdat er wegens de Indisch-Pakistaanse oorlog te weinig steun van Rusland verwacht kon worden. Wat zet een groot dagblad boven dit bericht? SADAT: ‘AANVAL OP ISRAEL DOOR INDIA-PAKISTAN AFGELAST’.

(Van Indisch gesproken: zullen we nu maar afspreken, nooit meer ‘Indiaas’ te zeggen of te schrijven? Straks komt iemand nog op de proppen met ‘Indiaër’ voor ‘Indiër’. Een nieuwslezer sprak al van ‘de Indiase Oceaan’!)

C.A.Z.

1) Zou hij dat ook gezegd hebben van het volgende? Het stond in een programmablad. ‘De kijker wordt geconfronteerd met het verbijsterende antwoord op de vraag waarom de rijken nu eigenlijk steeds rijker en de armen steeds armer worden. Het antwoord luidt: de armen blijven arm, omdat zij arm zijn en omdat de rijke landen tot nu toe weigeren daar werkelijk iets aan te doen.’