Onze Taal. Jaargang 41

[p. 9]

[Nummer 3/4]

Opmerkingen

Aan de deftigen lande

Bij Koninklijk Besluit van 12 oktober 1971 is aan de Commissaris der Koningin in Zuid-Holland ontslag verleend ‘met dank voor de vele en gewichtige diensten aan den lande bewezen.’

Dit is heel erg bijzondere taal. Gewone mensen kunnen het land diensten bewijzen, men bewijst ook wel eens een dienst aan het land. Hooggeplaatsten bewijzen den lande hun diensten. En voor Commissarissen der Koningin is blijkbaar een taalfout nodig: aan den lande.

Ja, een taalfout. De grondlegger van de neerlandistiek, Matthias de Vries, schreef waarschijnlijk zelf meer dan honderd jaar geleden in de eerste aflevering van het Woordenboek der Nederlandsche Taal:

‘Aan regeert thans uitsluitend den 4den nv., ook dan, wanneer het een eigenlijken 3den nv. omschrijft. Zoo staan b.v. in de uitdrukking: Geef dit aan het kind en breng mijnen groet aan de ouders, de woorden kind en ouders in den 4den nv., ofschoon aan het kind en aan de ouders den 3den nv. omschrijven en gelijkstaan met den kinde en den ouderen.’

Een taalfout. De vierde naamval aan het land en de derde naamval den lande zijn op het Ministerie van Binnenlandse Zaken met mekaar aan het stoeien geslagen en hebben een ¾ naamval aan den lande opgeleverd, een schijnfamilielid van het vooronderwerp van prof. Stutterheim en het meelijdend voorwerp uit een vroegere jaargang van Onze Taal. Geen echte familie, want dat waren zinsbouwfouten en dit is een fout tegen de vormleer. De traditionele taalpsychologie spreekt hier van een ‘contaminatie’, in goed Nederlands gezegd: een ‘versmelting’ van twee correcte vormen tot een foutieve, zoals in onmeedogenloos. De sociopsycholinguistiek, als er zoiets bestaat, zal er wel een andere naam aan geven. Een dichter zegt: ‘Als apen hoger klimmen willen, dan ziet men eerst hun naakte billen.’ Een prozaïsch mens: als je dikdoenerige taal wil gebruiken, moet je het Nederlands beter beheersen dan sommige deftige mensen dat doen, of je maakt je belachelijk.

Adem

De schrijver van het stukje onder bovenstaande titel in het aprilnummer heeft me niet van mijn ongelijk overtuigd.

Zijn minst nadrukkelijk bezwaar heeft als onuitgesproken grondgedachte, dat een germanisme geen goed Nederlands woord kan zijn. Deze opvatting is niet te handhaven. Loopgraaf is een germanisme, opblazen in de lucht laten vliegen of vergroten (van een foto) een anglicisme, houden van een gallicisme, buitengewoon een latinisme, dag der dagen een hebraïsme, zich niet onbetuigd laten een graecisme. Zelfs een orthodox purist zal deze barbarismen niet willen uitbannen.

Het hoofdbezwaar geldt mijn standpunt, dat men overbodige barbarismen hoort af te wijzen. Dit standpunt berust op twee taalpolitieke principes: (1) het zelfrespect van een taalgemeenschap, (2) de ongewenstheid van onnodige en vermijdelijke verandering in woordvoorraad, woordbetekenis en woordorde. Kerngedachte van de geachte schrijver is, dat ‘de rijkdom van een taal (...) mede bepaald wordt door de omvang en gevarieerdheid van haar woordenschat’. Het is onbetwistbaar, bij het tautologische af. Maar wie zou een taalrijkdom wensen waarbij we naar hartelust kunnen kiezen uit geheel synonieme uitdrukkingen? Met ‘wie’ bedoel ik: welk redelijk mens; ik denk daarbij natuurlijk niet aan taalpiassen die recentelijk schrijven inplaats van onlangs en Zei de minister inplaats van De minister zei.

[p. 10]

Mijn bestrijder, die ‘de rijkdom van een taal’ ongetwijfeld iets wenselijks vindt en blijkens de woorden ‘mede’ en ‘gevarieerdheid’ die rijkdom niet uitsluitend als iets kwantitatiefs ziet, verdedigt het germanisme ademnood met redelijke argumenten. Dat het een beperkter gebruikssfeer heeft dan benauwdheid, zij toegegeven. Maar de taal zou er alleen door verrijkt zijn als het onduidelijkheid voorkwam. Ik zie niet dat ‘een benauwdheid’ in enig zinsverband in de praktijk dubbelzinnig zou kunnen zijn. Ademnood moet dus bij de kraag gepakt en over de grens gezet, net als vaandelvlucht, bodemschatten, veruit middels.

Anderstalig

In het supplement op Van Dale komt het nieuwe woord anderstalig voor. Het zal nodig geworden zijn in verband met de toevloed van uitheemse werkkrachten. Er is zelfs een vereniging die het ‘onderwijs aan anderstaligen’ ter harte heeft genomen.

Met dat al een ‘vreemdsoortig’ woord. Iemand met een dikke buik is dikbuikig, rode haren stempelen hem voorts tot roodharig, misschien is hij goedhartig of kortademig. Evenzo moet degene wiens taal een andere is, andertalig heten.

Kan de korrektie nog aangebracht worden? Het woord is pas kort in zwang, en nog niet ver doorgedrongen buiten kringen die verantwoordelijkheid voelen ten opzichte van de taal.

Voorbedachte raad

In rechtbankverslagen lees je vaak: ‘volgens de officier was er duidelijk voorbedachten rade in het spel’, ‘voorbedachten rade was niet te bewijzen’ en dergelijke. Dit is hetzelfde als wanneer iemand zou zeggen: ‘Ik heb daar groten getale van bij me’ of: ‘Er was groten getale van belangstellenden opgekomen’. Getale en rade (net als beginne en gevalle) horen tot die derde-naamvalsvormen die alleen bewaard zijn gebleven in vaste, ‘fossiele’ uitdrukkingen en wel na bepaalde voorzetsels: in den beginne, van goeden huize, te uwen behoeve. Zonder voorzetsel is er in het Nederlands vrijwel geen zelfstandig naamwoord in de derde naamval te vinden; ‘den volke kond doen, dat er een prinses is geboren’ is zo'n uitzonderingsgeval: een belanghebbend voorwerp in de derde naamval of datief.

Het besef dat we een datief gebruiken, is wel eens verloren gegaan. Bij aardrijkskundige namen bijvoorbeeld: Bloemendaal (daal of dale is de derde naamval van dal), Leiden (= aan de stromen). Duidelijk is dat het geval bij Paushuize in Utrecht, en bij pensions in Amsterdam die zich ‘Huize...’ noemen. (Het Woordenboek der Nederlandsche Taal noemt deze vormen heel geleerd locatieven. Maar men kan ook denken aan echte datieven, die gewoonlijk voorafgegaan werden door een voorzetsel: in Leiden, tot (= te) Duinkerken, van den huize te Muiden.)

Maar voorbedachte raad hoeven we zonder voorzetsel volstrekt niet te verbuigen. We zeggen toch ook: ‘Hij wist geen raad’?

N.B. Het zal duidelijk zijn, dat ‘naamval’ in het bovenstaande een taalvorm betekent. Sommige taalgeleerden noemen een meewerkend of belanghebbend voorwerp ‘derde naamval’ (of ‘datief’) en een woordgroep die met van begint ‘tweede naamval’ (of ‘genitief’). Een troost voor slordige scholieren, die van hun leraar op hun dak krijgen omdat ze hetzelfde doen. Maar past u op: in ‘van goeder hand’, ‘van dien aard’, ‘van koninklijken bloede’ enz. heeft u met datiefvormen te maken.

Familie en gezin

Uit een krantebericht over een bezuinigende fabriek: ‘Was het tot vorig jaar gebruikelijk dat de prik tegen influenza voor personeelsleden en hun familieleden gratis was, thans zullen de gezonde familieleden van personeelsleden er f 5,- voor moeten neertellen.’

Een ledenrijke zin, maar dat is nog geen reden om hem hier af te drukken; ‘tot vorig jaar’ is wel opmerkelijk, omdat het dit krantebericht tot bijzonder oud nieuws stempelt. Wat taalkundige aandacht verdient, is het woord ‘familieleden’.

Zoekt men in ons aller Woordenboek der Nederlandsche Taal het woord ‘familielid’ op, dan vindt men de betekenis: ‘Een persoon (,) beschouwd in zijn verhouding (germanisme voor: betrekking) tot de anderen met wie hij één familie uitmaakt of tot één of meer dier personen.’ (Wat tussen haakjes staat, is toevoeging van mij.) We moeten dus weten wat ‘familie’ betekent. Om het nu eens niet in woordenboektaal uit te drukken: ‘familie’ betekent of wel ‘gezin’, of wel de ruimer kring van verwanten, zonder dat men kan zeggen tot welke graad van verwantschap dit gebruik van het woord mogelijk is.

Wat de woordenboeken niet zeggen, is dat er in ons taalgebied op dit punt schakering bestaat. Mijn indruk is, dat men in het zuiden des lands veel meer dan in het noorden ‘familie’ gebruikt in de betekenis van ‘gezin’. Ook in het noorden - lijkt mij - heeft ‘gezin’, vergeleken met ‘familie’, een klein zweempje van stadhuizerigheid. Inmiddels weten we nog altijd niet, wie of er ‘tot vorig jaar’ op fabriekskosten tegen griep werden ingeënt: de gezinsleden (eventueel met inbegrip van inwonende dienstboden - weet iemand nog wat dat zijn?) dan wel de kinderen, ooms, nichtjes, grootouders enzovoort.

Veel gewichtiger dan de betekenisomschrijving zijn in het W.N.T. de voorbeelden van het gebruik van een woord. Daarheen dus de blik gericht!

Drie voorbeelden worden er gegeven. Een uit 1886, een uit 1912, en een - chronologisch daartussenin - uit De Boeken der Kleine Zielen. Ze luiden:

‘Dagloonersgezinnen, waarvan vroeger reeds familieleden naar de Vereenigde Staten van Noord-Amerika zijn vertrokken’.

‘Dat de dagen zijner schoonmoeder geteld waren, en het zijn plicht was, haar en de familieleden daarop voor te bereiden’.

[p. 11]

‘Nadat zij gedurende jaren haar man als familielid hadden genieerd.’

De betekenis ‘gezinslid’ is in het eerste voorbeeld onwaarschijnlijk, in het laatste (ja, inderdaad, van Louis Couperus) uitgesloten. De middelste aanhaling sluit die betekenis niet helemaal uit, maar - die komt ook uit de Kempen. Men zou het boek dat als bron gebruikt is, erbij moeten halen om uit te kunnen maken welke betekenis de schrijver bedoelt.

Mijn ‘Hollandse’ taalgevoel (taalgevoel is geen gevoel, hoor, maar een neerslag van ervaringen) zegt dat familieleden verwanten zijn, en niet b.v. echtgenoten. De krant waaruit het bericht komt, is echter ook Hollands. En bevatte in het najaar van 1939 de mededeling, dat Engelse militairen die in Frankrijk gelegerd waren, hun familieleden metterwoon konden laten overkomen.

Het is het waarschijnlijkst, dat onder ‘familieleden’, zowel in het geval van de influenzaprikken als in dat van militairen in het achterterrein van de Maginotlinie, verstaan moet worden: vrouw en kinderen, desnoods met inbegrip van gezinsverzorgster of zo iemand. Maar het is niet duidelijk op het eerste gezicht, en net zo dubbelzinnig als ‘de vooravond van een hoogtijdag’ (cause célèbre uit de geschiedenis van onze radio-omroep). Ondanks de deftige klank verdient dus ‘gezinslid’ - als men dat bedoelt - de voorkeur.

Voetbalelfje

Het ging op 19 september 1971 tegen FC Utrecht. ‘Ofschoon Go Ahead tot dan in het veld zeker niet minder was geweest, leek de Deventer elf niet in staat nog gevaarlijk te worden’, schrijft een beroemde krant, de wedstrijd verslaande. Welke speler zou met die bijnaam, ‘de Deventer elf’, bedoeld zijn? Zoek maar niet. In een andere volzin van het verslag staat: ‘nadat zijn bewonderenswaardige elf in iets meer dan een half uur tijd in Utrecht een achterstand van 3-0 tegen de gelijknamige FC had ingelopen.’ ‘Zijn’ slaat hier op de oefenmeester van Go Ahead, en ‘elf’ is dus kromtaal voor ‘elftal’. De auteur heeft blijkbaar geredeneerd: ‘Als het Engelse woord eleven zowel “elf” als “elftal” betekent, dan mag ik het Nederlandse woord elf toch zeker ook in allebei de betekenissen gebruiken?’ Zo verrijkt men de taal met malle anglicismen.

De lezer die zich herinnert hoe vertalingen van het Nieuwe Testament de leerlingen van Jezus na het verraad van Judas ‘de Elve’ noemen (Mc. 16:14), kan daarin toch geen precedent voor dit geval vinden, want dat woord is, althans op de aangehaalde plaats (niet in Luc. 24:9) kennelijk een meervoud.

C.A. Zaalberg