Onze Taal. Jaargang 39

[p. 59]

Wat wel in Van Dale staat
door prof. dr. Anton Reichling

Er staat ontzettend veel in Van Dale, duizenden en duizenden verschillende woorden en gebruiksgevallen van woorden en bovendien nog talrijke zegswijzen, die op hun beurt weer uit woorden bestaan. En achter al die woorden staan dan weer andere woorden waarmee de woordenboekschrijvers vertellen wat zij nu van de beschreven woorden denken. En dat doen ze om ons te helpen bij het gebruiken en verstaan van onze moedertaal. Ze kunnen daarenboven nog wijderstrekkende bedoelingen hebben. De Vries en Te Winkel ontwierpen hun Woordenboek der Nederlandsche Taal om ‘de taal in haren aard, haren oorsprong en haren vorming, naar den eisch der wetenschap te doen kennen, maar tevens voor de toekomst haren bloei te bevorderen naar de behoeften der kunst’ (W.N.T. I, LXXXI). Zo verscheen in 1882, na een dertigjarig voorbereidend en uitvoerend werk, het eerste deel van dit woordenboek, tellende 2090 kolommen. In die 2090 kolommen wordt de letter A tot en met het woord ajuin behandeld. Heden na 88 jaar, is de bewerking der letters in eerste instantie nog steeds niet geheel voltooid.

Maar, welke bedoelingen dan ook, gewoon practische bedoelingen of wijderstrekkende, 'n eentalig woordenboek heeft in de eerste plaats de bedoeling de betekenis of de betekenissen van de behandelde woorden te geven, dat heeft het W.N.T., dat heeft van Dale, dat heeft Koenen. En ze dóen dat soms ook. Waarom - vraagt u - doen ze dat alleen ‘soms’? Dat doen ze alleen soms, omdat ze a priori menen dat ze weten wat ze beschrijven. Daar zijn ze lexicografen voor. Trouwens, wij menen allemaal dat we in de meeste gevallen weten wat woorden betekenen. Natuurlijk niét wat betreft nieuwe woorden en ook niet wat betreft woorden uit bepaalde vakgebieden. Maar wel wat betreft de woordenschat voor zover we daarmee, zo al niet dagin dag-uit, dan toch nu en dan in ons leven worden geconfronteerd.

... 'n koe in m'n tuin...

Je kunt daar natuurlijk veel wetenschap over ventileren, maar ik ben nog nooit in m'n leven iemand tegengekomen, die meende dat hij en ik niet wisten wat 't woord koe betekent.

Denkt u zich de situatie maar in: u zit met uw rug naar een raam dat uitziet op een welgevulde moestuin. Uw gastheer zit tegenover u met zijn gezicht naar de tuin. U praat gezellig samen, maar ineens springt hij op en roept: ‘Jeetje, 'n koe in m'n tuin!’ We begrijpen elkaar volmaakt en handelen diensvolgens. Geen wetenschappelijke speculatie kan onze zekerheden aan het wankelen brengen: wij tweeën wéten waar we over praten als we het woord koe gebruiken!

Dat dacht u maar!

Kijkt u maar eens in 'n woordenboek, dan leest u daar: ‘koe - vrouwelijk rund.’ En als 't woordenboek heel precies is, dan lezen we bovendien: ‘Vrouwelijk huisrund, in de regel een dat reeds gekalfd heeft!’

U allen die hier zit, met uitzondering van degenen die ooit 't artikel koe hebben bestudeerd in het W.N.T. (28 kolommen, over vrouwelijk huisrund, hoe dan ook) u allen zult met enige verwondering, maar ook met volledige instemming hebben vernomen, dat 't woord koe inderdaad in de regel gebruikt wordt voor ‘een vrouwelijk rund dat reeds gekalfd heeft’, omdat we anders en soms overigens met voorbijzien van de primaire en secundaire geslachtskenmerken van het dier, van een kalf plegen te spreken.

Ondertussen zult u mij állen toegeven, dat u niet kunt bevestigen, dat u dacht aan ‘'n vrouwelijk rund dat reeds gekalfd had’, toen ik u zo juist vertelde over de man die, hevig verschrikt, uitriep: ‘Jeetje, 'n koe in m'n tuin!’ Maar u zult wel bevestigen, dat u uw gastheer toch volmaakt hebt begrepen.

Het woordenboek omschrijft

Wat is hier het geval? We kunnen zo'n woordenboekomschrijving niet substitueren, niet in de plaats stellen van het woord koe en het dan doen voorkomen alsof uw gesprekspartner en u met behulp van 't woord koe zouden hebben gedacht: ‘'n vrouwelijk huisrund, in de tuin!’

Wat dachten we dan wel?

Om dat in te zien moet u weten dat woordenboek-omschrijvingen beschrijvingen zijn van de zaken waarover we in het taalgebruik spreken. Dat is de hoofdzaak van alles wat in het woordenboek staat. De formuleringen die we in de woordenboeken dan vinden, zijn geen omschrijvingen van de kennisbijdrage die in het gebruik geleverd wordt door het woord. Ze beschrijven zaken. De beschrijving van zo'n zaak kan natuurlijk volkomen juist zijn; voor iemand die een bepaald woord of een zegswijze niet begrijpt, zelfs noodzakelijk. Niemand kan natuurlijk ontkennen dat een koe in dit licht ‘een vrouwelijk huisrund, in de regel een dat reeds gekalfd heeft’ is. Maar wat gebeurt er nu? Zonder ook maar een zweem van bewijs veronderstellen de woordenboeken dat deze beschrijving van het beest zelf, de betekenis van het woord koe uitmaakt in de gevallen die zij beschrijven. Zo is 't helemaal niet. De betekenis van een woord koe is heel wat anders.

Om beter te begrijpen wát zich afspeelt, heel in 't kort de volgende feiten.

Als ik u op dit ogenblik zeg: ‘U krijgt morgen van mij allemaal 'n lekkere bangel’ dan weet niemand van u wat ik u beloof. U kent het woord bangel niet. 't Staat heus in geen enkel woordenboek Toch zou dat heel goed een Nederlands woord kunnen zijn. Ondertussen bestaat dit woord officiëel niet. Maar als ik u nu zeg, dat ik het woord bangel eens voor mijn colleges verzonnen heb en dat woord bangel op het ogenblik in Amsterdam in een Jordaankroeg gebruikt wordt voor een borrel met suiker, dan is de belofte die ik u zojuist

[p. 60]

deed op slag volmaakt duidelijk: ‘U krijgt morgen van mij allemaal 'n lekkere bangel!’.

Ondertussen volgt er uit dit feit iets heel belangrijks: de klankgroep /bangel/ is alleen de klankgroep van dit woord bangel als zij gebruikt wordt in eenheid met een betekenis ‘bangel’. Dus: het woord bangel bestaat alleen als eenheid van de klankgroep /bangel/ en haar betekenis.

Klankvorm en betekenis

Nu is deze conclusie voor ons, europeanen, niet bepaald schokkend origineel, maar toch is de zeer verstrekkende betekenis ervan nooit volledig ontvouwd. Want, als de klankvorm en de betekenis een eenheid vormen, dan is de kennis-bijdrage die het woord bangel en die alle woorden voor spreker en hoorder inhouden niet alleen: ‘borrel met suiker’, maar die ‘borrel met suiker’ héét ook bangel: u kent bangel omdat u weet, dat u daarmee over borrel met suiker spreekt.

We hebben duizenden jaren lang in onze westerse wijsbegeerte en wetenschappen over het hoofd gezien dat we in het gebruik van onze woorden niet alleen kennis van onze gedáchten met anderen delen, maar ook, en natuurnoodzakelijk zelfs, kommunikatie van onze klankvormen tot stand brengen. Ook de kennis van de klankvorm behoort tot de informatie die de taalgebruiker over de zaken bezit. We spreken over de zaken en over de verhoudingen tussen de zaken, en over onze woorden zelf, ook over de betrekkings-woorden in onze zinnen met de klankvormen waarvan we weten, dát we ze gebruiken en waarvan we ook weten, wát we er mee doén.

Uw gastheer zegt: ‘Jeetje, 'n koe in m'n tuin!’ U herkent de klankvorm /koe/, om twee redenen, 1e omdat u allerlei kennis over een koe hebt en 2e omdat tot die kennis hoort, dat je met de klankvorm /koe/ over een koe praat.

U weet b.v. dat een koe melk geeft, dat die melk uit de koe d'r uiers komt, dat de koe een staart heeft, dat een koe horens heeft, dat een koe loeit, dat een koe herkauwt, dat de koe een zoogdier is, en als u heel geleerd bent, weet u misschien dat de zoölogen zeggen, dat u de koe als rund alleen kunt klassificeren met behulp van haar tandformule, maar al die aspecten van uw koe-kennis zijn in deze situatie van die koe in onze tuin volmaakt irrelevant, doen niets ter zake. Als u eraan zou denken slaat dat in deze situatie nergens op: u kunt net zo goed aan de maan denken. In deze situatie ‘past’ uit uw hele koe-kennis b.v. alleen maar het feit dat een koe zwaar is, harde hoeven heeft en ook nog wel wat anders lust dan gras; zoiets staat in geen enkel woordenboek!

Ik neem aan, naar de schrik van uw gastheer te oordelen, dat hij aan zó iets denkt. En wat uw hoorders-betekenis aangaat: het kan best zijn dat u, zittend met uw rug naar het raam, alleen maar reageerde met de snelle gedachte: hoe komt dat beest daar! Maar dan blijft de vraag: wat dácht u dan toen u de klankvorm /koe/ herkende? Want wilt u er even om denken, dat u van /bangel/ niéts kon denken, omdat u er niets van wíst, en dat zou van de woordvorm /koe/ ook gelden als u er niets anders van wist, dan dat u de klankvorm /koe/ hoorde. Maar, en dat was het geval toen uw gastheer riep, uw gebruik van het woord koe berustte op de herkenning en plaatsing van de woord-vorm /koe/ als behorend binnen uw koe-kennis weliswaar zonder dat u aan welke biezonderheid ook uit die koekennis hoefde te denken. De taal is onvoorstelbaar efficient.

We bevinden ons dan op het laagste niveau van kommunikatie. Alles schemert: behalve uw zekerheid dat u het woord koe kent temidden van de rest van uw koekennis: m.a.w. u bent in uw denken op de goede plaats en u kunt u afvragen: hoe komt die koe daar?

Welnu het gebruik van uw woord koe wordt mogelijk gemaakt door het geheel van de facetten van uw koekennis, passend in de situatie. Zo'n geheel van kennis-facetten dat in eenheid met de woordvorm het gebruik van het woord mogelijk maakt, vormt de betekenis van het woord in dat bepaalde geval.

Laten we nu nog even 'n viertal uiterst eenvoudige gevallen bekijken en dan onze conclusie trekken.

Efficiente taal

Wanneer u in een woordenboek kijkt op het woord koffie dan vindt u een hele reeks van gebruiksgevallen, b.v. voor de zaden, voor de struiken, voor de bonen; voor het poeder, voor de drank, voor de maaltijd. We spreken er over vier:

a)	Zegt u: ‘Geef mij 'n kop koffie’, dan wordt het woord koffie gebruikt voor een drank.
b)	Wordt er gezegd: ‘Ik heb daar net koffie geplant’, dan spreekt een planter over de struiken, die hij geplant heeft.
c)	‘Laat jij die koffie daar zo maar staan?’ Dat zegt 'n opzichter op een plantage tegen een man, die een baal ongebrande koffiebonen, terwijl het dreigt te gaan regenen, in de open lucht laat staan.
d)	‘De koffie staat hoog vandaag’. Waar hoort u dat zeggen? Dat hoort u zeggen als er op de effectenbeurs over de aandelen van koffie-cultuurmaatschappijen gesproken wordt.

Welke kennis-bijdrage levert het woord koffie nu in het eerste geval (Geef mij 'n kop koffie)? Als we nadenken weten we onmiddellijk, dat we met 't woord koffie over ‘een bruine drank met een bepaalde smaak’ kunnen spreken. Maar het is duidelijk dat deze omschrijving nooit op zichzelf alleen de betekenis van koffie kan zijn, om de eenvoudige reden dat die omschrijving ook van thee geldt b.v. en van een onbekend aantal andere dranken meer.

Toch drijft het woord koffie, gecombineerd met kop, ons noodzakelijk in de richting van het facet drank, en niet naar struik, naar bonen of naar aandelen van een koffie-cultuurmaatschappij, maar naar een drank gekenmerkt door de klankvorm /koffie/ en meer niet.

[p. 61]

Precies hetzelfde geldt van de drie volgende gevallen: telkens blijkt het enig passend facet respectievelijk struiken, ongebrande bonen of aandelen. De rest van de mogelijke betekenisfacetten is dan volmaakt overbodig of geeft de reinste onzin: ik kan in de gegeven situaties van b) of c), in de koffieplantage dus, niet zeggen: Ik heb daar net de koffie geplant, of, laat jij die koffie daar zo maar staan, en dan verwachten dat iemand aan aandelen zal denken!

En met dat laatste zijn we toch wel duidelijk op een punt aangeland, dat ik er u op mag wijzen, dat de zeer uiteenlopende en zeer gevariëerde kennisgegevens betreffende de verschillende dingen en begrippen waarover we spreken het mogelijk maken dat de informatie die het woord in een bepaald geval geeft, diametraal kan verschillen van andere gevallen. Kunt u zich een grotere tegenstelling denken dan tussen bonen en aandelen in een cultuurmaatschappij? En toch, die tegenstelling behandelen we lustig met het éne woord koffie. Maar door de woordvorm die wij kennen bevinden wij ons toch telkens juist op de goede plaats in ons denken, en kénnen we, gegeven de situatie, precies wat past!

Onze kommunikatie krijgt daardoor een beweeglijkheid en een onbepaald groot aantal mogelijkheden die ons juiste taalgebruik tot een onvoorstelbaar scherpzinnig ontwerp van combinaties kan maken. In haar semantische en daaraan correlatieve grammatische aspect is de taal een instrument van zo een feilloze precisie dat zij zelfs niet faalt in het scheppende werk van de dichter en de schrijver.

Met de taal kún je alles goéd doen. We hebben het doek, de verf, de kwasten, de messen en het licht van Rembrandt, laten onze taalproducten dus nooit lijken op 't kladboek van Jántje!