Onze Taal. Jaargang 39

[p. 29]

[Nummer 7/8]

Benadrukt

In het aprilnummer is de schrijver dezer en anderer regelen terecht onder handen genomen omdat hij in het januarinummer ‘benadrukken’ bestempeld had als uit het Duits afkomstig. Hij heeft het goed mis gehad. Dat hij een illuster vakgenoot napraatte, verontschuldigt hem niet, integendeel!

Maar als benadrukken geen germanisme is, hoe verklaar je dan dat het in zwang is geraakt?

Doel of oorzaak?

Taalveranderingen kunnen een oorzaak hebben, of wel een doel. Als in bijna alle kranten staat dat een Nederlands diplomaat door een Britse rechtbank ‘niet schuldig’ is verklaard (inplaats van ‘onschuldig bevonden’ of ‘vrijgesproken’), dan is de verklaring van dat rare taalfeit vrij makkelijk. De Engelse term is ‘not guilty’, ‘guilty’ staat in het woordenboek verklaard als ‘schuldig’, dus: voor ‘not guilty’ vul je maar ‘niet schuldig’ in. Men mag toch niet van iedereen verwachten dat hij zowel Engels als Nederlands kent?

Een ander geval hebben we waarschijnlijk bij al die lichamen, die tegenwoordig aangetroffen worden na scheepsrampen, vliegtuig- of spoorwegongelukken, veldslagen en relletjes. Waarom schrijft men niet meer ‘lijken’ of ‘stoffelijk overschot’? De mechanische verklaring ligt voor de hand. Het Engels gebruikt bodies, en wie weet niet wat je boddie is? Je lichaam, niet je lijk. Maar toch zou hier behalve een oorzaak ook een doel in het spel kunnen zijn (of zoals men tegenwoordig zegt: sprake kunnen zijn van een doel). Men vindt ‘lijk’ zo'n akelig woord, en ‘stoffelijk overschot’ doet zo aan Engels stuffy denken. Dus om alle gevoeligheden te ontzien, schrijven we maar ‘lichamen’. We ontzien dan alle gevoeligheden, alleen niet de Nederlandse taal.

Is het zo érg?

Als ontploffingsmiddelen hoe langer hoe uitsluitender ‘springstoffen’ worden genoemd, dan is dat vrij makkelijk mechanisch te verklaren. Het Duits met zijn Sprengstoffe heeft het voorbeeld gegeven, waarbij dan het tragische detai (waarom toch die medeklinker op het eind, die alleen maar foutieve uitspraak teweegbrengt! Schrijf liever detai, en fotui) ik zei: het tragische detai aandacht verdient, dat sprengen niet ‘springen’ betekent, maar ‘tot ontploffing brengen’. Een plomp germanisme en een bewijs van onkunde, goed; maar eenmaal was ‘van iemand houden’ een plomp gallicisme, en ‘loopgraaf’ een plomp germanisme, en de zinsschikking: ‘Plutarchus, in zijn Leven van Alexander de Grote, vertelt...’ weer een ander soort -isme, en wie zal zich daar nou nog over opwinden? Of over het hebraïsme ‘koning der koningen’, of over het hispanisme ‘de aartshertogen’ (Albertus en Isabella waren namelijk één aartshertog en één aartshertogin)? Barbarismen blijven barbarismen, zoals woorden uit het Duits (zich, kortswijl, weigeren, treffen) woorden uit het Duits blijven. Maar men hoeft ze daarom nog niet als taalfouten te beschouwen. Erg zijn alleen twee dingen: 1. dat men te beroerd is om zich te weer te stellen tegen het in gebruik komen van overbodige barbarismen; 2. dat lieden die door hun funktie veel gelezen worden of naar wie men vrijwillig of gedwongen algemeen luistert, onze eigen taal en de moderne talen zo slecht beheersen dat ze uit onkunde barbarismen introduceren.

Taalverandering als protest

Voor wie de revolutionaire literatuur van de laatste jaren gekocht heeft, zal het wel niet moeilijk zijn, de herkomst te vinden van het woord alternatief, dat als bijvoeglijk naamwoord ‘ander’ en ‘tweede’ is gaan vervangen (een tegenvoorstel heet nu in de mond van ‘contesterenden’, maar ook wel van anderen, een al-

[p. 30]

ternatieve suggestie). Maar de herkomst is geen afdoende verklaring. Wat is het motief? Waarschijnlijk dit. Voor wereldhervormers is de konventionele taalschat te konformistisch, te ‘square’, ja erger dan ouderwets: het onveranderd laten van de taal zou symboliseren dat men het bestaande goed vindt. En bovendien: het gebruik van sjibbolets werkt net als het dragen van speldjes of het plakken van leuzen: het suggereert opkomende macht.

Grijpen de taalvernieuwers altijd naar het buitenlands en nooit naar inlandse voorraden? Bij het nu alweer verouderde inspraak zouden ze het gedaan kunnen hebben; uit het jaar 1656 geeft het Woordenboek der Nederlandsche Taal het voorbeeld: ‘Als de (huwelijks-)geboden sonder wettelyke inspraake of oppositie gedaan zyn.’ Maar zou hun voorbeeld niet eerder het Duitse Einsprache (= verzet, protest) zijn geweest? (Vakgenoten weten dat ze hierover meer, en bepaald iets anders, kunnen vinden in de jaargang 1962 van De Nieuwe Taalgids.)

Onder de maatschappijvernieuwers zal wel zelden een kenner van de traditionele taalschat zijn. De provo's hadden een neerlandicus in hun midden, de heer Van Weerlee, en ik denk dat die hun wel aan hun vakterm ‘klootjesvolk’ zal hebben geholpen. De kabouters missen blijkbaar zo iemand, anders hadden ze inplaats van ‘trol’ wel de Nederlandse vorm ‘drol’ gekozen, die al in middeleeuwse toneelstukken voorkomt: ‘Alf, kaboutermannetje, hd. kobold’ zegt het Middelnederlandsch Woordenboek; het W.N.T. geeft aanhalingen uit zestiende-eeuwse dichters, maar ook nog een uit Guido Gezelle, die nu eenmaal taalkundige was.

Spontane taalverandering?

Heeft iemand, of een bevolkingsgroep, of de Nederlandse taalgemeenschap waartoe wij allen horen, een bedoeling gehad toen splitsen en verdelen vervangen werden door opsplitsen en opdelen? (Ik doel bij dit laatste natuurlijk niet op het goed-Nederlandse ‘opdelen’ in de betekenis van ‘door verdelen opmaken’; dat is even onberispelijk als ‘opeten’, ‘opgebruiken’ of het in Van Dale vermelde ‘oppruimen’.) Of gaat er van aufspalten en aufteilen zo'n zuigkracht uit?

Import biedt in elk geval géén verklaring voor de verdringing van behalve door naast. Wat dan wel? De verleidelijkheid van naast zit hem misschien gedeeltelijk hierin, dat men het slordig meent te mogen gebruiken inplaats van ‘behalve + voorzetsel’: Naast (= behalve aan) kanaries heeft ze ook het land aan papegaaien. Maar bevredigend is zo'n verklaring toch niet, voor een zo ingrijpende taalverandering. (Betekenisverandering van een voorzetsel is namelijk iets ingrijpenders dan b.v. de verrijking van de betekenis van zelfstandige naamwoorden en werkwoorden door vernieuwingen in de techniek en de levensgewoonten: buis, pil, slee, trimmen, kraken; in de vorige eeuw trein en spoor, enz. enz.)

Hoe oud het gebruik is? Het bovengenoemde Woordenboek, in de persoon van de redakteur Kluyver, die als een van de beste leerlingen van de grote Matthias de Vries geldt, kende zo'n sestig (betere spelling dan zestig) jaar geleden de nieuwe betekenis nog niet; wel geeft het één citaat, van een schrijver uit het laatst van de negentiende eeuw, waar die nuance te vermoeden is: ‘Dat protestantsche deel der natie, dat naast rechtzinnigheid, ook vroomheid in eere houdt.’ Maar ook in de nìeuwste druk van Van Dale zoekt men die betekenis nog tevergeefs. Toch had Charivarius, met zijn fijne neus voor modewoorden, al tientallen jaren geleden in zijn rubriek Charivaria een afdelinkje ‘Naasting’, en als ik me wel herinner werd er in 1932 de spot gedreven met een spoorboekje waarin stond dat naast een of andere trein op bepaalde dagen nóg een trein zou lopen.

Een aanvullende of misschien wel... alternatieve verklaring zou kunnen zijn, dat ‘behalve’ dubbelzinnig is. ‘Behalve de leden van de jury waren alle deelnemers en genodigden aanwezig.’ Waren die gezworenen der nou wel of niet?? Als je hier naast zou gebruiken, ware de onduidelijkheid weg. Misschien is hier dus wel een soort spontane taalverbetering zich aan het voltrekken. (Voor wie het interesseert: oorspronkelijk moet behalve precies hetzelfde betekend hebben als naast: aan de zijde van.)

Waarom niet ‘beklemtonen’?

We keren terug tot ons uitgangspunt. Waarom legt ‘beklemtonen’ het af tegen ‘benadrukken’?

Onmiskenbaar ligt voor de hedendaagse taalgenoot de betekenis die men ermee wil uitdrukken dichter bij ‘nadruk’ dan bij ‘klemtoon’. Je legt de klemtoon op de zoveelste lettergreep, maar de nadruk op de risico's die een plan meebrengt (niet: met zich brengt, alstublieft). Misschien verklaart de verminderde vertrouwdheid met de figuurlijke betekenis van klemtoon ook, dat men al een poos geleden naar het gallicisme onderstrepen gegrepen heeft. Het W.N.T., in een deel dat nog uit de vorige eeuw dagtekent, kent beklemtonen alleen in de letterlijke betekenis van: accentueren van een lettergreep of een klank. Klemtoon staat in een veel later voltooid deel; dit artikel bevat een aanhaling uit Busken Huet en een uit Ons Program van Abraham

Jaarvergadering
De ledenvergadering wordt dit jaar gehouden op 28 september in het ANP, Parkstraat 36, Den Haag om 16.00 uur.
Aan de orde zijn de gebruikelijke jaarstukken en de bestuursverkiezing. De heren Jolles en Stempels zijn aan de beurt van aftreden. Beiden stellen zich herkiesbaar.

[p. 31]

Kuyper, waarin ‘de klemtoon gelegd’ wordt resp. op ‘het vroom bedrijf der weerlooze jonge vrouwen’ en ‘de belijdenis van den Christus’. Tegenwoordig zou men in dergelijk verband eer nadruk dan klemtoon gebruiken.

Toch is deze verklaring niet afdoende. Want we zeggen iets onbewimpeld, zonder dat het ons hindert dat wimpel nu niet meer, zoals in de tijd toen het woord gevormd werd, ‘sluier’ betekent. We kunnen een plan toejuichen zonder dat iemand ons hoort juichen. Een schoorsteen schoort niet meer, en wat hangt men aan een kapstok? (Dit woord ontbreekt helaas in het Nederlands Etymologisch Woordenboek van J. de Vries.) Men ziet: hoe het neologisme benadrukken aan zijn reputatie van germanisme komt, is niet het enige raadsel; de opkomst van dit overbodig schijnende woord is er ook een. In dat opzicht zit het dan toch in één schuitje met de kennelijk overbodige plompe barbarismen recentelijk en middels.

C.A. Zaalberg