Onze Taal. Jaargang 39

Onbeheerste taal

I

Krantebericht, vastenavond 1970.

‘Dansend op door kermisvierende Weertenaren geparkeerde auto's werd de politie bekogeld.’

Het is niet twijfelachtig wát hier staat. In de Peel werd feestgevierd en de politie, die deelnam door op de auto's van de feestelingen te dansen, kreeg een bombardement te verduren, hetzij met bonbons hetzij met propjes.

Een andere vraag is, of dit wel is wat de verslaggever heeft bedoeld mee te delen. Hier scheiden zich de wegen van de filologie en de moderne literatuurkritiek. De filoloog leest een tekst en vraagt zich af: Wat heeft de schrijver bedoeld? De literatuurcriticus leest dezelfde (of een andere) tekst en vraagt: Wat stáát er precies, en wat zou dat allemaal kunnen betekenen? Hoe meer betekenissen hoe aardiger.

De krantelezer vraagt hetzelfde als de filoloog, maar heeft andere belangen en minder tijd, en dat had de verslaggever wel mogen bedenken.

II

Artikel in een andere krant, zelfde avond. Het gaat over de didaktiek aan universiteiten en hogescholen. ‘Er moet gemechaniseerd en geprogrammeerd worden en er zullen nieuwe media moeten worden toegepast, al is het hoe dan niet helemaal duidelijk, als men aan de wetenschappelijke vorming vast wil houden.’

[p. 12]

Niet alleen het hoe is niet helemaal duidelijk! De journalist is erin geslaagd, twee zinnen tegelijk te schrijven. In de ene wordt meegedeeld dat het ‘hoe’ nog niet duidelijk is als men wil vasthouden aan de wetenschappelijke vorming, dus dat die nieuwe media wel eens onverenigbaar zouden kunnen zijn met het doel van het onderwijs. De andere zin stelt de nieuwe media als voorwaarde voor de wetenschappelijke vorming, en juist niet als beletsel of bedreiging. Wie verstand heeft van zinsontleding, zal zeggen: De laatste bijzin zou zowel van de eerste als van de tweede graad kunnen zijn.

De schrijver had, met precies dezelfde woorden, de volzin ondubbelzinnig kunnen maken door gedachtenstreepjes of haakjes te gebruiken, of een ander gedeelte van de zin voorop te zetten. Het is net als in de rekenkunde: 3 + (4 - 1) + 2 is nu eenmaal niet hetzelfde als 3 + 4 - (1 + 2), ook al staan er dezelfde cijfers en plusjes en minnetjes, en 1 + 2 - 3 + 4 is wéér wat anders.

Vergelijkt men dit geval met het eerste, de volzin uit het krantebericht, dan ziet men ze min of meer mekaars tegengestelde zijn. In I een zin die maar één ding kan betekenen, dat evenwel niet door de schrijver bedoeld kan zijn: in II twéé betekenissen, beide mogelijk, en onzekerheid bij de lezer: Wat zou de schrijver hebben willen meedelen? Conclusie in beide gevallen: een onvoldoende voor taalbeheersing.

III

Inslaaplectuur, toevallig ook dezelfde avond. De ik-figuur van een novelle, een beeldhouwer, vertelt hoe hij de stof voor een jurk van zijn vrouw zelf had verdiend.

‘... toen ze naar haar werk was had een witharige broze verfijnde kunstkenner een tekening bij me gekocht. (Niet nadat hij, zoals de gewoonte is, vijftig gulden op de prijs had afgedongen.)’

Dat was een nette man, denkt de lezer: witharig, broos, verfijnd, en een uitzondering onder de kunstkopers, want hij pingelde niet toen de kunstenaar de prijs had genoemd.

Mis, lezer. U kent het hedendaagse sub-Nederlands niet. In de aardige uitgaaf van de Reis van Sint Brandaan, waar een kwart eeuw geleden professor Maartje Draak ons gelukkig mee heeft gemaakt, vindt men ook een moderne berijming van dit wonderbaarlijke verhaal uit de Middeleeuwen, van de hand van een toen zeer bekende dichter. Daar heet het, als de heilige door een engel gespijzigd is:

‘Nadat de maaltijd was gedaan
- zo geeft ons het boek te verstaan -
verliet hij hen, maar niet nadat
hij eerst afscheid genomen had’

en nou moet men vooral niet denken dat Brandaan geen afscheid nam! In de oude tekst, die de hedendaagse rijmer beoogde weer te geven, staat uitdrukkelijk dat de heilige ‘orlof’, dat is: afscheid, nam. Om goed Nederlands van die dichtregels te maken, staan ons twee wegen open: ofwel we vervangen ‘niet nadat’ door ‘niet voordat’, ofwel we voegen een woordje in: ‘niet dan nadat’. Alleen in gedachten, natuurlijk, want men mag in een gedicht van een ander niet veranderen.

Deze taalfout is, zo leren ons de taalpsychologen, het gevolg van ‘contaminatie’: een versmelting van twee correcte taalvormen, zoals ‘onmeedogend’ en ‘meedogenloos’ wel eens versmelten tot ‘onmeedogenloos’, dat het tegendeel zou betekenen. ‘Niet voordat’ en ‘niet dan nadat’ zijn versmolten tot ‘niet nadat’, 't geen het tegendeel betekent van wat de spreker of schrijver bedoelt, namelijk: nadat. Ja, ook de spreker, want de fout in kwestie wordt tegenwoordig zelfs in mondeling verkeer gesignaleerd.

IV

Dat waren drie heel diverse fouten. O ja: op welke lettergreep van ‘diverse’ legt u de klemtoon?

C.A.Z.