Onze Taal. Jaargang 37

[p. 33]

[Nummer 8]

Af- is nooit af

In het aprilnummer van Onze Taal toonde de redacteur, naar aanleiding van een ingezonden stuk van Ir. J.A. Storm van Leeuwen, zich verrast over het grote aantal woorden die met af- beginnen. Hij gaf een indruk daarvan met enige cijfers. In de Woordenlijst-1954 staan 700 af-samenstellingen. Van Dale heeft er 130 kolommen voor nodig, en het grote W.N.T. niet minder dan 1232. Nu beslaan in Van Dale affabel, affect, affront, affuit e.a., geen af-samenstellingen dus, ook wel een paar kolommen. Die zou een preciezeling dan van de 130 kunnen aftrekken. Maar wie zo precies wil zijn, zou anderzijds de becijfering van Dr. Veering nog indrukwekkender kunnen maken door erop te wijzen dat het in 1956 verschenen eerste (en tot nog toe enige) deel van het Supplement op het W.N.T. 416 kolommen af-woorden bevat, waaronder heel wat getekend met een sterretje, ter aanduiding dat het toegevoegde woorden zijn, die in het oude deel A-Ajuin nog niet voorkwamen.

En toch is geen woordenboek met de af-samenstellingen volledig, kàn geen woordenboek op dit punt volledig zijn. Er is namelijk een karakteristieke af-formatie bij werkwoorden, die weliswaar beperkt is tot één bepaalde syntactische verbinding, maar in die verbinding dan ook zo produktief is, dat er geen beginnen aan is, al die af-werkwoorden lexicografisch te honoreren. Iedere Nederlander zal zonder enige bevreemding een andere Nederlander horen zeggen: We hebben wat afgespiekt vroeger op school of Er is wat afgetennist in deze mooie zomer of Ik heb wat afgewandeld in die bossen of Er wordt wat afgeëxamineerd in de vakantietijd, maar daarom het zijn woordenboek nog niet als een leemte aanrekenen, als hij er vergeefs in zoekt naar afspieken, aftennissen, afwandelen en afexamineren.

In het eerste deel van het W.N.T. komt dit type afwerkwoorden niet goed tot zijn recht. Het wordt het dichtst benaderd, als in het artikel af een betekenis ‘ten einde toe’ wordt vermeld voor de werkwoordelijke samenstellingen daarmee. En zo interpreteert dan i.v. afbabbelen de bewerker in een plaats uit Van Lenneps Klaasje Zevenster het werkwoord met ‘ten einde toe bepraten, al babbelende afhandelen’. Die plaats luidt De Hemel weet wat die twee al te zamen hadden afgebabbeld, en het is zeer de vraag of die interpretatie juist is. Het is aannemelijker dat Van Lennep afbabbelen gebruikt in de betekenis die zoëven is aangeduid door de voorbeelden afgespiekt enz., waarbij de babbelaarsters juist niet tot ‘afhandelen’ komen, maar eerder eindeloos voortbabbelen. Hetzelfde is op te merken bij afdichten, waarvan de betekenis aldus wordt omschreven: ‘als verzenmaker een zekere taak volbrengen’. Als voorbeeld dient dan: In de dichtlievende genootschappen der vorige eeuw is heel wat afgedicht, maar ook hier zou liever niet de nadruk moeten vallen op dat ‘volbrengen’. De zin zou treffender weer te geven zijn met ‘er kwam geen eind aan het dichten in de dichtlievende genootschappen’.

Veel later zijn deze af-formaties verantwoord in het Supplement op het W.N.T., kol. 440: ‘In deze bet. [nl. “ten einde toe”] ook gebruikt met een bep. van hoeveelheid, nl. met wat, heel wat en derg. om aan te geven dat de bedoelde handeling langdurig of in omvangrijke mate geschiedt of geschied of verricht is, b.v. “ze hebben heel wat afgepraat”, “het heeft wat afgeregend”.’ Misschien had de aanhef van deze zin (die de indruk geeft als zou het betekenismoment ‘ten einde toe’ nog actief zijn in de twee voorbeelden) wat gelukkiger kunnen zijn, b.v. ‘Hierbij sluit aan het gebruik met een bep. ......’ enz., of ‘Hiervanuit gaat

[p. 34]

het gebruik...’ enz., maar bij de gedrongen formulering waartoe een woordenboek, en in het bijzonder een supplement bij een bestaand woordenboek, zijn samensteller dwingt, is er geen reden daarop een aanmerking te maken. Van meer belang voor wat ons hier bezighoudt, is wat de bewerker tussen haakjes erop laat volgen: ‘In Dl. I [van het W.N.T.] is dit gebruik wel telkens bij de afzonderlijke artikels behandeld’. Dat is veel te optimistisch. Het ‘langdurig of in omvangrijke mate’ ontbreekt b.v. bij afbedelen (er wordt wat afgebedeld voor allerlei liefdadige doeleinden), afboenen (die keurige werkster boent wat af), afborduren, afbouwen (ze bouwen wat af in die nieuwe stadswijk), afbreien e.a., waar het toch zeer wel mogelijk is, en in feite ook voorkomt, zij het dan niet vaak in gedrukte bronnen. Die schaarsheid is zeker een van de oorzaken waarom de hier bedoelde af-werkwoorden onvoldoende aan hun trekken komen in het W.N.T. Het zijn enigszins ‘gemeenzame’ formaties, met een ietwat schertsende of geëmotioneerde inslag, die meer passen in het vlotte gesprek dan in een meer bezonken gedrukte tekst.

De af-woorden in het Supplement op het W.N.T. zijn van de hand van Dr. Kruyskamp. Van zijn hand is ook de jongste druk van de onvolprezen Van Dale. Zo is het dan niet te verwonderen dat Van Dale de wat-af-verbinding meer recht laat wedervaren dan het W.N.T. Maar ook Van Dale kan niet alles geven. Niemand zal het de bewerker kwalijk nemen dat hij wel afzuipen opneemt: ‘wat (vrij wat, heel wat) afzuipen, veel zuipen, onmatig veel drinken’, maar geen melding maakt van het overeenkomstig gebruik bij afdrinken (die man heeft wat afgedronken in zijn stamkroeg). Bij afliegen en afvloeken gebeurt dat wel, maar afschelden (hij heeft wat afgescholden op zijn politieke tegenstanders) staat helemaal niet in Van Dale. Zoals gezegd: er is geen beginnen aan, met deze af-werkwoorden volledig te zijn.

Aan Kruyskamps zorgvuldige behandeling van de af-woorden in het Supplement is het te danken dat ik in deel VIII van het W.N.T., onder de letter L, twee voorbeelden vond van adequate verantwoording van de eigenaardige af-formatie. Het Supplement verwijst namelijk bij aflachen en afleuteren naar de artikels lachen en leuteren, en daar blijkt dat de bewerker, Dr. Heinsius, het ‘langdurig of in omvangrijke mate’ goed (er)kent. Alleen wijken zijn voorbeeldzinnen af van die hierboven gegeven zijn. Bij aflachen is het voorbeeld: ‘Wij hebben (er) vanavond heel wat (aan) afgelachen’, en bij afleuteren is het ‘er’ en het ‘aan’ niet meer facultief: ‘Hij heeft er heel wat aan afgeleuterd’. Voor Heinsius was dit blijkbaar een gewone toepassing van het af-werkwoord, en geen Nederlander zal het misverstaan, maar wel is zonder twijfel de constructie zonder er en aan het meest gebruikelijk.

Het eigenaardige van deze af-werkwoorden is, dat ze niet zonder een wat kunnen. Voorts mogen we met het Supplement op het W.N.T. aannemen dat de betekenis ‘langdurig of in omvangrijke mate’ ontwikkeld is uit ‘ten einde toe’. Het onontbeerlijke wat is dus oorspronkelijk een pronomen geweest, het object (eventueel subject in de passieve constructie met worden) bij het werkwoord, maar in het tegenwoordige gebruik kunnen we, met het Supplement, het wat beschouwen als een ‘bepaling van hoeveelheid’, dus als een bijwoord.

Het onbepaald voornaamwoord wat is dikwijls gelijk in betekenis met iets, maar bij de hier behandelde af-werkwoorden kan wat niet door iets worden vervangen. Ik heb vanavond wat afgebreid zal door een onbevangen hoorder allicht worden opgevat als ‘ik heb vanavond heel lang gebreid’, maar ik heb vanavond iets afgebreid betekent uitsluitend ‘ik ben vanavond met een breiwerk klaargekomen’.

In veel van de hier aangehaalde of gevormde voorbeeldzinnen stond het werkwoord in de ‘voltooid tegenwoordige tijd’. Er is kennelijk een zekere voorkeur daarvoor, en dat zal een herinnering zijn aan de oorspronkelijke toestand, toen het af- nog uitdrukte dat de handeling van het werkwoord ‘ten einde toe’ gebeurt, voltooid wordt. Uit enige voorbeeldzinnen is echter ook al gebleken dat de thans gewone betekenis tegenwoordigetijds- of onvoltooidverledentijdsvormen ook heel wel kunnen voorkomen: die vlijtige dames brei(d)en wat af.

C. B van Haeringen