Onze Taal. Jaargang 36

Leestekens en de spelling

De mens heeft er al vroeg behoefte aan gehad zijn taalgebruik een langere levensduur als het snel verklinkende geluid te geven. Het beeldschrift, een schriftvorm waarin herkenbare beelden als tekens gebruikt worden, is misschien het eerst daarvoor gebruikt. Daarnaast vindt men het lineaire schrift, waarin niet herkenbare beelden als teken gebruikt zijn. Zo'n schriftvorm kent soms woordtekens, logogrammen, soms tekens voor iedere lettergreep. Al vroeg zijn er mengvormen: de Egyptische hiërogliefen b.v. vormen een logo-syllabische schriftvorm. Van later datum is het ook in Egypte gebruikte consonantische schrift, waarbij alleen de medeklinkers genoteerd worden. Eigenlijk is dit een syllabisch schrift waarin de klinkers niet aangegeven zijn. Deze vroege vorm van alfabetisch schrift maakt de systematische uitbreiding van de woord-(wortel-)voorraad mogelijk, zoals dat voor de Semitische talen aantoonbaar is.

De toevoeging van klinkersymbolen in b.v. het Grieks maakt een verdere differentiatie in het klanksysteem mogelijk, zodat weer mathematisch-systematisch de woordvoorraad uitgebreid wordt, opdat die aan de wassende behoefte voor de uitdrukking van ingewikkelder gedachten kan voldoen.

De gebruikers van die vroege schriftvormen gaven alleen het fatisch aspect van de taal, dat is dat van de woorden, in hun geschriften weer. Zij zullen hun zinnen - zoals wij dat schrijvende nog trachten - zo hebben geformuleerd dat ze zoveel als doenlijk is maar voor één uitleg vatbaar zijn. Het musisch aspect van de taal, de zinsmelodie, en de prosodische eigenschappen van de woorden geeft men aanvankelijk in het geheel niet weer. Laat eerst, ruim 2000 jaar geleden, komt men er toe ten behoeve van de voordracht met punten en puntencombinaties enkele van de meest opvallende trekken van de zinsintonatie weer te geven. Het duurt lang voor de taalgebruiker in staat is het persoonlijke element in de intonatie van de gesproken taaluiting te scheiden van de algemene taalwaarde waarvan de musische melodie ook de drager is.

Het gebruik van een stelsel van kapitalen en minuskels (= hoofdletters en kleine letters), van diacritische (= onderscheidende) tekens toegevoegd aan letters en

[p. 80]

woorden, en van punten, komma's en andere leestekens stelt ons in staat het musische aspect van de intonatie bevredigend - althans voor de hedendaagse behoefte - weer te geven. Daarenboven zijn dezelfde middelen in een andere schikking, met enkele typografische - de alinea, het wit, de interlinie, cursief en klein kapitaal b.v. - in gebruik om behalve de musische laag ook de logische geleding enigermate weer te geven. Moeilijkheden kunnen nu ontstaan als de eisen van de spelling en die van de logische geleding niet met elkaar te rijmen zijn.

Het eerst heeft men uit de gesproken klankenreeks op grond van de melodiëring de zin leren onderscheiden. Het begin ging men aangeven met een hoofdletter, het einde met een punt. Nog niet zo lang geleden bleek dat het zinseinde eerder gekenmerkt is dan het begin. Er is dus in dit geval in de spelling, als zo vaak bij taal, sprake van een zekere overtolligheid. Maar juist door die overtolligheid zijn wij, slechte luisteraars en lezers of sprekers als we zijn, in staat met zo min mogelijk moeite toch nog te begrijpen wat er gezegd moet zijn of waar het om gaat. Later gaat men de vragend gesproken zin op papier met een vraagteken eindigen. In het Spaans komt dat vraagteken omgekeerd ook aan het begin van de zin, en dat is wel makkelijk, want de lezer kan dan tijdig voor de goede melodie zorgen. Bij ons levert dat een enkele maal wel eens moeilijkheden op. Vooral in de 19e eeuw waren er bij ons wel schrijvers die zinnen waarin een vraagwoord voor kwam, of waarin iets gevraagd werd, steeds van een vraagteken voorzagen. Ieder zal begrijpen dat dit het juiste lezen niet bevorderde.

Het uitroepteken is als leesteken nog niet zo lang in gebruik. Eerst werd dit teken gebruikt om de aandacht op een bepaald woord of een bepaalde passage te vestigen, zoals dat nu ook met vraagtekens nog wel eens gedaan wordt. Met instrumenten is men er nog niet in geslaagd naast de mededelende en de vragende ook een uitroepende intonatie aan te tonen. Zo blijft het advies van de ervaren correspondent om geen uitroeptekens te gebruiken, nog steeds van waarde. Uit het verloop van de melodie, de intonatie, in het door ons hardop gelezen Nederlands uit de 17e of 18e eeuw blijkt, dat vroeger de waarde van de tussen hoofdletter en punt, vraagteken of uitroepteken gebruikte leestekens anders als die van ons geweest moet zijn, zelfs als we er rekening mee houden dat wellicht ook de zinsmelodie sindsdien wat veranderd is.

Hoewel we het zinsbegin met een hoofdletter plegen aan te geven, beantwoordt het leesteken dat we hoofdletter noemen niet aan enig intonatieverschijnsel. Met de punt aan het zinseinde is dat zeker wel het geval: daar daalt de toon. Deze toondaling is voor ieder na enige oefening duidelijk waarneembaar. Er is een ander leesteken dat ook die toondaling aangeeft: de puntkomma. Ook de dubbele punt geeft hetzelfde toonverloop aan als hij gevolgd wordt door een nadere verklaring van het voorafgaande: Het was die morgen druk in het dorp: er was markt. De dubbele punt wordt ook nog in twee andere gevallen gebruikt. Het eerste leren we op de lagere school de dubbele punt voor de weergegeven directe rede. Eigenlijk geeft de dubbele punt hier geen aspect van de intonatie weer: Zij vroeg: ‘Doe je de deur even open?’ Tot hetzelfde geval zou men kunnen rekenen de dubbele punt die voorafgaat aan een opsomming: Zij hebben drie kinderen: Jan, Margreet en Paultje. Bij de opsommingsmelodiëring vinden we tussen de leden van de reeks steeds een komma om de typische intonatie van ieder woord of woordgroepje aan te geven. De afsluiting van de opsommingsmelodiëring wordt aangegeven met het woord en en een duidelijke toondaling van het laatste woord, net als aan het zinseinde.

De puntkomma gebruiken we, gerekend naar het intonatieverloop, op dezelfde wijze als de punt. Logisch is er echter een groot verschil: de puntkomma symboliseert ons gevoelen dat de beide betrokken zinnen naar de inhoud innig samenhangen. Deden we dit consequent, dan was de interpunctie van een tekst een eenvoudige aangelegenheid, omdat we slechts op het toonverloop behoefden te letten. In het gebruik van de puntkomma zijn we dat evenwel niet. Bij korte zinnen plegen we vaak gebruik te maken van komma's, waarschijnlijk vooral doordat het mogelijk is op plaatsen waar een puntkomma staat een vrij lange pauze in te lassen, en dat gaat bij een komma niet zo goed. Over het algemeen geeft de komma geen pauze aan maar een ‘toonval’: het woord waarna de komma staat wordt gevolgd door een woord dat op (veel) lagere toon wordt gesproken en de melodiëring voor de komma geeft aan dat de zin nog niet is afgelopen.

Leestekens geven geen pauzes aan, al valt het niet te ontkennen dat op plaatsen waar leestekens staan, vaak gerust kan worden. Taalkundig zijn die rusten niet functioneel, maar psychologisch kunnen ze natuurlijk hun waarde hebben. Hiervoor schreef ik een enkele zin waarin de negentiende-eeuwer stellig meer leestekens dan ik heb gebruikt, geplaatst zou hebben. In de negentiende eeuw was het gewoonte in de eerste plaats grammatisch en dan logisch te interpungeren, en zo'n logisch-grammatische interpunctie behoeft niet samen te vallen met een interpunctie die vooral of alleen de melodiëring weergeeft. In een negentiende-eeuwse tekst van b.v. Potgieter of Van Lennep worden vrij wat meer leestekens gebruikt als b.v. door Van Schendel. In gedichten met een eenvoudige zinsbouw is de behoefte aan leestekens gering en sommige dichters laten ze geheel weg, ook de hoofdletters, op een enkele punt na. Een ingewikkelder tekst vraagt om geleding, en die wordt na de punt door de komma gegeven.

Het gebruik van komma's voor onderschikkende voegwoorden (b.v. zodat, dat, omdat) is net zo min noodzakelijk als een komma voor en verboden zou zijn. In deze gevallen kan het leesteken dus iets van de door de schrijver gewilde intonatie en pauze-mogelijkheid weergeven. Het goede gebruik wil dat er voor een uitbreidende bijvoeglijke bijzin steeds een komma staat: Mijn naaste collega, die vaak afwezig is, zal binnenkort wel invaliditeitspensioen krijgen. Na zo'n zinstuk als in dit voorbeeld ‘hoort’ een leesteken, al houdt niet ieder zich steeds hieraan. Ook voor en na een bijstelling plaatst men gewoonlijk een komma: Amsterdam, die

[p. 81]

grote stad, is gebouwd op palen. Wie wil aangeven dat twee woorden of zinstukken niet bijeen horen, gebruikt ook een komma: Het onderdeel van het apparaat, dat per vliegtuig uit Parijs moest komen, maakte de reparatie een kostbare aangelegenheid. Vooral bij werkwoordsvormen geeft men het niet-bijeenhoren nogal eens met een komma aan: Als de brievenbesteller aan het einde van de straat is, is zijn dagtaak weer achter de rug. In het geval van de z.g. tussenzin pleegt men geen komma's te gebruiken maar gedachtenstreepjes, hoewel het toonverloop nauwelijks van dat van een komma verschilt. De krant - daar ligt ie - bevat het verslag van die rumoerige bijeenkomst. De duidelijk verschillende functie heeft hier blijkbaar de doorslag gegeven.

Naast de genoemde leestekens, die allemaal iets van de intonatie kunnen weergeven, zijn er nog de aanhalingstekens, die gebruikt worden als de directe rede weergegeven wordt. De directe rede houdt zijn eigen toonverloop, n.l. dat van de zelfstandige zin. Haakjes kunnen het best gereserveerd blijven voor woorden of andere toelichtingen die bij het hardop lezen niet gehoord worden. Sommige briefschrijvers, ook een schrijver als Van het Reve gaat zich eraan te buiten, gebruiken die haakjes om een tweede gedachte, een tweede thema, nog aan hun geschrift toe te voegen. De leesbaarheid wordt door dergelijke toevoegsels niet direct bevorderd. Stilistisch is zo'n gedachte gewoonlijk wel op betere wijze in de tekst op te nemen.

In betogend proza zullen zinnen gewoonlijk naar hun bouw voltooid zijn. Om in toneelteksten en romans aan te geven dat de melodiëring onvoltooid is, met andere woorden dat de spreker zijn zin om de een of andere reden niet afmaakt, gebruiken we het beletselteken, een drie of vier puntjes. Hetzelfde teken gebruiken sommige schrijvers ook om pauzes in de gesproken klankenreeks aan te geven. Anderen bezigen in die gevallen streepjes. Bij Couperus en Rhijnvis Feith zijn hiervoor duidelijke voorbeelden te vinden.

Dat de meeste leestekens meerledig bruikbaar zijn, levert gewoonlijk geen reden tot misverstand op. De punt geeft niet alleen het zinseinde aan, maar ook de afkorting. Van de zwaar belaste komma was al sprake. De z.g. accenttekens ˊ en ˋ geven in de eerste plaats de kwaliteit van letters in leenwoorden aan: protégé, barrière. Daarnaast - en dat geeft nog wel eens aanleiding tot misverstand - doen deze tekens ook dienst om een speciale, individuele nadruk op een bepaald woord te realiseren: Ik had het over één boek en niet over twéé.

In het voorgaande was alleen sprake van leestekens. Dat we die tekens ten dele ook gebruiken voor het aangeven van de spelling, dat ze dus conventioneel ook voor andere zaken in gebruik zijn, kwam al verschillende malen ter sprake. In het Nederlands heeft men voor die gevallen wel van woordtekens gesproken, een term die niet veel opgang heeft gemaakt, maar die soms toch wel handig is. Tot die woordtekens behoren ook het koppelteken, de apostrof en de trema. Het gebruik ervan behoort tot de spelling en wordt daarom hier niet beschreven.

J. Hoogteijling.