Dan - als
In de traditionele grammatica worden dan en als onderschikkende voegwoorden genoemd in: Hij schildert even mooi als Rembrandt; hij heeft het verder gebracht dan zijn broer. Motief: dan en als worden niet, zoals de voorzetsels, krachtens zichzelf gevolgd door de objectsvorm van het pers. vnw.: Hij is groter dan ik. De objectsvorm is afhankelijk van de grammaticale functie: Jou vertrouwen ze eerder dan mij.
Overigens dient overwogen te worden of als en dan in deze zinnen geen nevenschikkende voegwoorden zijn: wegens de samentrekking: Hij is groter dan Jan (is). Voor welke benaming we ook kiezen, we zullen eraan moeten toevoegen: (voegwoord, voorzetsel) van een heel aparte soort.
De discussie om dan en als na vergrotende trap en na de woorden ander, anders, niemand, niets, geen, nooit, wie, wat enz. is bewogen.
Gewoonlijk wordt de ontwikkeling als volgt voorgesteld: Het mnl. kende uitsluitend dan; in de tweede helft van de 16e eeuw werd als steeds meer gebruikelijk; Vondel gaf in zijn latere poëzie de voorkeur aan dan; in de 18de eeuw schreven de taalkundigen (Huydecoper!) dan voor. De meeste dialecten (en ook de ongedwongen beschaafde omgangstaal) hebben echter als.
Rechtzinnige schoolboeken houden vast aan het 18de eeuwse voorschrift: als na positivus, dan na vergrotende trap (en de genoemde woorden): Hij is zo dom als een gans. Wij waren er eerder dan jullie. Hij at niets dan plantaardig voedsel.
De meeste taalgidsen aanvaarden als na comparativus niet of slechts met tegenzin. Paardekooper, die de levende taal als object kiest, wil dan uitbannen. Daarmee zou hij tevens het hypercorrecte dan de wereld uit willen helpen.
Menige leraar staat nu voor de moeilijke taak, zijn leerlingen zekerheid te verschaffen in een aangelegenheid waarin hij zelf geen zekerheid kan verkrijgen. Voorlopig lijkt het me een teken van wijze voorzichtigheid als hij de schoolregel als een dringend advies aan zijn leerlingen voorlegt: die heeft in de ogen van veel ontwikkelde Nederlanders kracht van wet gekregen. Bovendien is in sommige gevallen de duidelijkheid gebaat bij de onderscheiding van dan en als; b.v. in de zinnen: Onze leraren vervullen een belangrijker taak als opvoeders dan als wetenschapsbeoefenaars; de leerlingen hadden iets anders nodig als aanmoediging dan verwijten.
Wel zullen we de hypercorrectie moeten bestrijden, die te vinden is in schoolopstellen, kranten en boeken. Voorbeelden: De schade is minstens even groot dan het voordeel. Niemand zit zo met zijn neus op dit probleem gedrukt dan ik. Eigenlijk is dit even erg dan wanneer ze hun zaken verwaarlozen. Hij is niet zozeer dom dan wel lui. Waarom krijg ik niet dezelfde beloning dan mijn broer? Je kunt even goed naar bed gaan dan dat je naar de televisie kijkt. Hij werkt driemaal zo hard dan jij. Het Wilhelmus is nooit met zoveel vuur gezongen dan juist in de bezettingstijd. In 1487 gaat hij in het augustijnenklooster te Steyn, niet zozeer uit religieuze neiging, dan wel omdat het de beste klassieke bibliotheek van het land bezit.
De hypercorrectie komt het gemakkelijkst voor bij de combinatie met andere voegwoorden (dan dat, dan wanneer, dan omdat) en met bijwoorden (dan wel, dan juist): Ze is vooral hardnekkig in reeksvormers als: niet zozeer... dan wel.
Auteursrechtelijk beschermd