Onze Taal. Jaargang 36

[p. 61]

[Nummer 10]

Wonder en is gheen wonder

(Red.) Dit jaar is de uitgave van Stevin voltooid; een werk van grote omvang waardoor Nederland een van zijn grote geleerden een blijvend monument heeft opgericht, meer waard dan een standbeeld. De Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen heeft de belangrijke werken van Simon Stevin opnieuw uitgegeven en ze voorzien van uitvoerige inleidingen, figuren, platen en een Engelse vertaling. Het zijn zes grote delen geworden. Op 13 april 1967 is in het Kon. Instituut van Ingenieurs naar aanleiding van die uitgave een herdenkingsbijeenkomst gehouden. Daarbij werd gesproken door de heren F. Traen, Schepen van Brugge, prof. dr. M.G.J. Minnaert, secretaris van de Stevin-commissie, en... Simon Stevin zelf. De voordracht van Stevin mogen wij - dank zij de toestemming van de redactie van het blad De Ingenieur - hieronder opnemen. Wij meenden dat aan deze gebeurtenis bekendheid gegeven moest worden ook in de kringen van Onze Taal.

Als u de foto's goed bekijkt, is het niet onmogelijk dat u in Stevin de gelijkenis opmerkt met een bekend bestuurslid van Onze Taal.

Nu ik hier vóór u sta als een levende, zij mijn eerste woord tot u: ‘Wonder en is gheen wonder’. Het is de spreuk, die met mijn ‘clootcrans’ de uitgave van al mijn geschriften siert.

Immers, van alle andere levende wezens op aarde onderscheidt de mens zich door het vermogen van zijn hersens om namen en feiten in zijn geheugen op te nemen, deze in onderling verband te brengen en aan zijn medemensen en volgende generaties door taal en teken over te dragen. Zo leeft het verleden in het heden en zelfs de toekomst tracht de mens tot het heden te herleiden. Zou hij aldus Kronos leren overwinnen, nadat reeds Prometheus het vuur aan de goden ontstal? In elk geval heeft de menselijke geest een cultuur weten op te bouwen die vrijwel tijdeloos is en daarin leven de cultuurbouwers voor hun nazaten. Zo kent gij mij en weet méér van mij dan vele uwer tijdgenoten, méér dan van vele hedendaagse geleerden en kunstenaars, méér dan van de kapper die uw haren knipt, zo hij althans geen marinier is.

En omgekeerd... ik ben na mijn aardse dood blijven voortleven met hen die na mij kwamen en met de glimlach van de wetende heb ik hun daden en gedachten gevolgd tot op dit moment. ‘Gheen wonder’ dus is het,

[p. 62]

dat gij mij hier in uw midden ziet en mij tegenwoordig weet in dit Instituutsgebouw, waar gij de naar mij genoemde kamer kunt binnengaan. Gij kunt mij daar aan mijn werktafel aanwezig achten, al zal u - dank zij de goede smaak van het Instituutsgebouw - bespaard blijven wat mij onlangs overkwam toen ik te Genève het Musée Voltaire bezocht in zijn vroegere woonhuis. In zijn in oude stijl herschapen werkkamer zag ik tot mijn schrik mijn vereerde nazaat in levenden lijve zitten... Helaas, het bleek een pop te zijn!

Gij weet in deze dagen maar al te goed, hoe elke spreker, van groot of klein of géén belang, terstond ‘in het nieuws’ pleegt te komen. Gij zult u dan mijn vreugde kunnen voorstellen over het feit dat ik thans, zij het na drie en een halve eeuw, in het nieuws ben gekomen door de prachtige uitgave in zes delen van mijn geschriften, die vanavond op zo bijzondere wijze ten doop werd gehouden. Natuurlijk ken ik door mijn ervaring van vier eeuwen het betrekkelijke van alle gebeuren. Van de verzamelde werken van mijn vriend Voltaire is onlangs het honderdste deel verschenen. En ook aan mij, zo volstrekt ambteloos burger, ontbreekt evenals aan u de tijd om ze te lezen! Maar desalniettemin mag ik thans van mijzelve getuigen: Simon Stevin is ‘in’!

Gij zult dan ook begrijpen, dat ik - als zovele andere slachtoffers van ‘het nieuws’ - het geenszins volkomen eens ben met alles wat ‘het nieuws’ den volke verkondigt. Ik zou verschillende voorbeelden kunnen aanhalen van onjuistheden, over mij meegedeeld op grond van talloze aan mij gewijde geschriften, die ik vaak met smakelijk lachen of niet zonder verontwaardiging heb gevolgd. Maar ik zal dit nalaten: u zult mij tòch niet geloven en mij aan mijn eigen herinneringsvermogen doen twijfelen. Bovendien baat weerlegging van ‘het nieuws’ nimmer, omdat die te laat komt en geen belangstelling pleegt te ondervinden. Laat mij u dus de praktische raad geven: gelooft alles maar!

Men heeft wel beweerd, dat ik Brugge ontvluchtte omdat mij een verzoek tot verlaging van de bieraccijns geweigerd zou zijn! Ik wil u verzekeren - hoezeer ik geenszins het bier versmaadde - dat mijn vertrek naar Noord-Nederland slechts werd ingegeven door mijn innerlijke behoefte aan geestelijke en politieke vrijheid. Men heeft mij daarna voor landverrader en geloofsverzaker gescholden. In een ballade, verschenen bij de inwijding van mijn standbeeld te Brugge in 1846, alle tegenwerking ten spijt, werd dan ook gezongen:

‘Stevin, gij waart geen landverrader,
Een standbeeld rijst voor zulken niet.’

Als gij mijn ‘Dialektieke’ gelezen hebt, zult gij begrijpen dat de logica van deze typische 19e-eeuwse verzen niet onberispelijk is, maar zij hebben mijn hart goed gedaan!

In Leiden eerst, in Delft en in Den Haag later, heb ik moeilijke jaren beleefd, vooral tijdens het Twaalfjarig Bestand, toen de twisten tussen de ‘rekkelijken’ en de ‘preciesen’ zo hoog oplaaiden. Maar tòch vond ik een voldoende mate van vrijheid in deze theologische en politieke beroeringen, voornamelijk omdat ik mij geheel aan wetenschap wijdde en, evenals vóór mij Erasmus, op maatschappelijk en godsdienstig gebied tot de zéér rekkelijken behoorde; gij weet het uit mijn boek over het ‘Burgherlijck Leven’ en uit de voordracht van professor Minnaert. Zo bleef ik trouw aan mijn goede vriend en beschermer Prins Maurits, al was ik geen bewonderaar van zijn berusting in de terechtstelling van Johan van Oldenbarnevelt en zijn poging om mijn jonge vriend Hugo de Groot tot levenslang te doen veroordelen.

Toch waren de Noordelijke Nederlanden onder zijn wijze leiding een land van betrekkelijke vrijheid in een tijd toen overal elders het despotisme zegevierde. Ik kan u verzekeren dat Nederland die levensvrijheid tot op de dag van heden behouden heeft, alle betrekkelijke kleine oproerigheden ten spijt. Gelukkig land, waarin thans na bijna vier eeuwen de Oranjes zich handhaven, waar in dit ingenieurshuis een Kroonprinses als erelid thuis is en waar aan een katholieke universiteit de biochemie wordt gedoceerd door de voorganger van de Israëlitische gemeente van Amsterdam!

Het is mij gelukt, destijds - zij het met de nodige omzichtigheid - de natuurwetenschap te beoefenen met als grondslag de twijfel aan overgeleverde waarheden. Het was in een tijd, dat Copernicus en Galilei door velen nog als gevaarlijke dwazen werden beschouwd. Maar mijn ‘Wisconstighe Ghedachtenissen’, waarin ik de wereld beschreef naar Copernicus, werd toch maar uitgegeven met een voorrede van Prins

[p. 63]

Maurits! Zou hij het geschrift gelezen hebben? De theoloog Emmius, door professor Minnaert zoëven aangehaald, schreef erover: ‘Ik verneem, dat er een groot werk is uitgekomen, welks titelblad de naam van onze Prins Maurits vermeldt. Stevin heeft er zijn eigen meer dan onzinnige en ongerijmde meningen ingelast: dat er de aarde draait en licht geeft uit zichzelf, en meer van die praatjes. Genadige God, wat durft het ongeloof al niet! Indien deze dingen waar zijn, dan is Mozes een leugenaar, dan liegt de gehele Schrift.’

Dat was tijdens mijn leven! Maar meent niet, dat mij heden ten dage alleen lof wordt toegezwaaid. Nog dezer dagen vernam ik uit de mond van het kleinzoontje van een mijner huidige bewonderaars, bij de voorbereiding van zijn toelatingsexamen voor het lyceum: ‘Stevin, o dat is die ellendeling, die de tiendelige breuken heeft uitgevonden!’

Een aardig voorval, waaruit mijn opvattingen over de natuurwetenschap blijken, wil ik u niet onthouden. Het is naar waarheid opgetekend - dat kan ik u verzekeren - door Annie Romein-Verschoor in haar historische roman ‘Vaderland in de Verte’. Ik voerde een gesprek met mijn goede vriend Jan de Groot, de latere burgemeester van Delft, over de snelheid van de vrije val, waarover professor Minnaert het daarstraks had. Ik toonde hem twee loden bollen van verschillend gewicht en vroeg hem: ‘Welke valt het snelst?’ Natuurlijk de zwaarste’, zei De Groot. ‘Waarom?’, was mijn wedervraag. ‘Omdat Aristoteles het eens en vooral heeft verklaard in zijn 4e Boek der Natuur: gelijkvormige lichamen van verschillende zwaarte vallen sneller naar verhouding van hun zwaarte’. Ik: ‘Maar als dat nu niet waar is?’ De Groot: ‘Dan zou Stevin het dus beter weten dan Aristoteles!’

Toen stelde ik voor, samen de proef te nemen. De twee bollen werden gewogen, op voorstel van vader Jan door zijn zoon Huygje, toen nog maar 2½ jaar oud, maar reeds een wonderkind. Vijf ponden zette Huygje achtereenvolgens op een der schalen en de andere met de zwaarste bol kwam in evenwicht. Toen werd de lichtste bol op een der schalen gelegd en - waarachtig - Huygje zocht een lichter gewicht uit, een half pond, dat het juiste bleek te zijn.

Toen togen wij naar de Grote Markt; een knecht zette tegen de toren van de Nieuwe Kerk een tafel op schragen, Jan en Huygje bleven beneden, terwijl ik mij naar de eerste omgang begaf. Door een plankje met een gat liet ik, door het doorbranden van een zijden draad, de beide kogels tegelijk vallen. En ziet: gelijktijdig ploften zij op de tafel. ‘Bom!’, riep Huygje en klapte in zijn handjes. Dikwijls heb ik daaraan gedacht, toen Hugo de Groot volwassen was en mijn jonge vriend was geworden, die mijn werken in het Latijn vertaalde!

Zo rekende ik, honderd jaren vóór de opbloei der natuurwetenschappen, àf met scholastieke en deductieve redeneringen. Ik betoogde, dat men in ‘Ghenesing’ (medicina) niet moet trachten iets te bewijzen met ‘Hippocrates zegt’, maar dat men ‘dadelijcke oeffening’ moet toepassen in ‘opsnijding’ (anatomia) en in onderzoek van ‘cruyden en gheneesstoffen’ (medicamenta).

Hier nu kom ik op een merkwaardig feit, dat ik eerst na mijn verscheiden duidelijk ben gaan inzien: het weten der mensen wordt altoos rijker aan nuttige schatten, maar groot is ook de schat van oude wetenschap die door de ervaring vernietigd wordt. Wat is er overgebleven van de alchimie, de astrologie, van de wetenschap omtrent de duivel, de weerwolven en de spoken? Wat van de wetenschap der onderwereld en van het aantal engelen, dat door Gasper Schott in de 17e eeuw vrij nauwkeurig op duizend maal duizend miljoen werd berekend?

Helaas moet ik nu, zoveel jaren na mijn dood, ook vele meningen herroepen, die ik vroeger als waarheid aannam. Dit geldt bijv. voor de ‘Wijsentijd’, waarop professor Minnaert gewezen heeft, de tijd waarin de wetenschap een optimale bloei zou hebben bezeten en waarin slechts ‘duyts’ (vergeef mij ook deze verouderde term) werd gesproken. Ik geloof ook niet meer aan de verzekering van de Brabantse geneesheer, afkomstig uit Gorp bij Hilvarenbeek en genaamd Goropius Becanus, dat Adam en Eva in het Paradijs Vlaams zouden hebben gesproken.

Mijn geloof in de ‘weerdigheid der duytse taal’ is echter onverzwakt gebleven.

Mijn overtuiging was en is, dat de eigen taal tot het edelste bezit van een volk behoort en dat de geestelijke leiders de moedertaal behoren te verzorgen en te verrijken op straffe van verlies der eigen cultuur.

[p. 64]

Duidelijker dan vroeger ben ik gaan inzien, dat de wetenschap over een zo internationaal mogelijke naamaanduiding moet beschikken en van professor Huizinga heb ik geleerd, dat overmatig purisme een zonde is tegen de cultuur. Ik heb mij daaraan wel eens schuldig gemaakt maar nog steeds ben ik van mening, dat - zoals de Vlamingen het hebben uitgedrukt - ‘de taal gans een volk’ is en dat noodzakelijke kennis van vreemde talen gepaard moet gaan met eerbiediging en verzorging van de moedertaal. Met enige trots mag ik u de regels van de 17e-eeuwse dichter Johannes Vollenhove aanhalen, waarin hij de taalgeleerde Spieghel naast Hugo de Groot en mij noemt:

‘d'Onduytsheit en de taelsmet van het land
Week enigszins voor 't licht van uw verstand,
O Spieghels, O Stevijnen, O de Grooten.’

Gij weet nu meteen, dat men mij Stevin of Stevijn noemde en waar dus de klemtoon ligt!

Ik heb mij trouwens in mijn levensperiode niet verzet tegen het Latijn, maar wel tegen de verbastering van het Nederlands tot potjeslatijn. Verzorgt men de moedertaal niet, dan verwordt zij tot een dialect, waarin geen wetenschappelijk betoog meer mogelijk is. Dan staan de public relations officers klaar om de business van de taal-minded idealisten over te nemen en die zijn dan nergens meer.

Trots ben ik er dan ook op, dat het Koninklijk Instituut van Ingenieurs in het gebouw, waarin wij ons bevinden, destijds besloot om tot een verantwoorde nomenclatuur in de hedendaagse techniek te komen. Het Instituut heeft onder leiding van zijn Centrale Taalcommissie voor de Techniek niet minder dan 46 woordenlijsten op even zovele gebieden der techniek doen samenstellen. Deze arbeid werd bekroond door een verzamelwoordenboek, dat helaas op te weinig boekenplanken te vinden is, maar waardoor een werk tot stand werd gebracht, dat in de geschiedenis van de taalontwikkeling, en dus van de Nederlandse cultuur, met ere vermeld zal blijven.

En nu, tot slot, een woord over de Nederlandse ingenieurs.

Van professor Minnaert hebben wij gehoord, hoe ik op verzoek van ‘Sijn Vorstelycke Ghenade’ in 1600 een instructie ontwierp voor een aan de Leidse universiteit te verbinden ingenieursschool, waaraan twee docenten werden aangesteld, die het ‘nederduyts’ als voertaal gebruikten en het aldus voor de eenvoudige landgenoten mogelijk maakten, zich in de techniek te bekwamen.

Helaas, in 1669 verklaarde professor Petrus van Schooten, dat hij zijn waardigheid als geleerde tekort zou doen als hij voort zou gaan, in zijn lessen ‘des lands spraecke te gebruycken’. Hij kreeg van curatoren verlof om te breken met het uitdrukkelijk voorschrift van Prins Maurits en voortaan in het Latijn college te geven. Hiermede verdween in feite de opleiding van ingenieurs aan de universiteit.

Het duurde tot 1842, eer te Delft een school voor burgerlijke ingenieurs werd gesticht en in 1905 is daaruit de Technische Hogeschool voortgekomen. Jammer genoeg heeft de wetenschappelijke ingenieursopleiding hier - in tegenstelling met de Angelsaksische landen - tot heden geen deel meer uitgemaakt van de universiteit. U zult zich dus kunnen indenken, met hoeveel belangstelling ik de pogingen volg van ná Delft gekomen Technische Hogescholen om de ‘achtste medische faculteit’ te vermeesteren!

Staat mij thans toe, mij weer naar mijn kamer te begeven.