Onze Taal. Jaargang 36

[p. 41]

[Nummer 5]

Sla en slag

Het gaat over naslagwerk. Sommigen voelen in dit woord een letterlijke vertaling van ‘Nachschlagewerk’ en verwerpen het daarom. Trouwens, zo redeneren ze, het woord naslag is in die betekenis (‘het naslaan in een boek’) in onze taal niet bekend. De stam naslaan is nasla, dus: naslawerk. Er zijn er ook die aan naslaanwerk de voorkeur geven.

De redenering heeft, helaas, een paar zwakke plekken. Het is inderdaad mogelijk dat naslagwerk een vertaling is van het Duitse woord. Maar is een woord dat zo ontstaan is, altijd verwerpelijk? Met andere woorden: moeten we elk letterlijk uit het Duits vertaald woord afkeuren, omdat de Duitsers ons nu eenmaal op dat punt vóór waren? Het is eigenlijk een principiële kwestie. Het eerste punt is het antwoord op de vraag: is het elders gemaakte woord gevormd volgens Nederlandse normen? En het tweede: is er behoefte aan dat woord, bestaat er reeds een algemeen gebruikelijk Nederlands woord voor?

Onze Taal heeft de volgende ‘politiek’. Een vertaald woord dat in ons normensysteem niet past, wordt verworpen; bestaat er geen Nederlands woord voor, dan zal het moeten worden gemaakt of er zal een omschrijving nodig zijn. Wie ‘maandeerste (monatserst) zaterdag’ schrijft, gebruikt zeer slecht Nederlands; zo'n type samenstelling is bij ons onbekend. Het behoort heel gewoon te zijn: ‘eerste zaterdag van de maand’. Een vertaald woord dat in vorming wel Nederlands zou kunnen zijn, maar waaraan geen behoefte is, omdat er al een eigen woord voor bestaat, vindt evenmin genade. Gesteld dat iemand ‘vorgreifen’ met ‘voorgrijpen’ zou vertalen; er blijft niets anders over dan dit (eigenlijk correct gemaakte) woord te verwerpen, want vanouds drukken wij dit begrip uit met ‘vooruitlopen op’. Een andere mogelijkheid is dat een Nederlands woord naar afkomst gelijk is aan het Duitse maar een geheel verschillende betekenis heeft. Voorbeelden daarvan kent ieder: bequem is niet bekwaam, maar gemakkelijk, fertig niet vaardig maar klaar, rüstig niet rustig maar kras.

Bij de verwerping van naslagwerk is het argument dat er geen naslag bestaat, niet al te sterk. (Naslag in andere betekenissen komt wél voor, bijvoorbeeld in de muziek). Het is geen zeldzaamheid dat een deel van een samenstelling als zelfstandig woord, door welke oorzaak ook, verdwenen is en in een ander woord blijft bestaan. Denk aan brandschoon (heeft niet met ‘vuur’ te maken!), meineed, godsvrucht. In woorden als windhond en walvis vinden we de delen wind en wal die oorspronkelijk de betekenis van het tegenwoordige woord droegen en die we nu in die betekenis niet meer kennen. Omslagdoek, een sinds lang aanvaard woord, heeft het bepalende deel omslag; dit komt in allerlei betekenissen voor (omslag maken, de omslag van een boek enz.), maar niet in de betekenis ‘het omslaan’.

Het laatste argument was: ‘slag’ is niet de stam van het werkwoord ‘slaan’. Nu, dit lijkt zo duidelijk dat er niet over te twisten valt. Toch schuilen ook hier een paar gemene addertjes onder het gras. Er zijn zes éénlettergrepige werkwoorden in onze taal: zijn, doen, gaan, staan, slaan en zien. Het eerste is zó onregelmatig dat we er hier beter niets van kunnen zeggen. In de overige vier zijn ook allerlei merkwaardige dingen aan de hand. Van gaan, staan en slaan zijn de stammen ga-, sta- en sla-. Er zijn echter historische varianten van deze stammen, die ook nu nog in allerlei woorden terug te vinden zijn: gang-, stand-, en slag-.

De oude variant slag- gebruiken we nog dagelijks in de vormen (met een andere klinker): sloeg en geslagen.

[p. 42]

Ook in slager is de g-stam aanwezig. Dit woord heeft nu een precieze betekenis; oorspronkelijk is het ‘hij die slaat’, dus ‘de slaander’ die u nog vindt in koperslager en olieslager. Het zelfstandige naamwoord slag is gelijk aan de oude stamwoorden (een normaal verschijnsel, verg. ‘de draai’ met ‘draaien’, ‘de val’ met ‘vallen’). Het is een voor ons doel onbelangrijke academische kwestie of in draaibrug de stam van draaien zit of ‘de draai’. Zo ook met slag-. In Van Dale, blz. 1815-1817, vindt men een dikke honderd van deze woorden bijv.: slagader, slagregen, slagveld; het laatste woord is slagzwaard, dat behalve een groot zwaard ook nog een soort peul kan betekenen.

Met voorzetsels, bijwoorden en voorvoegsels zijn slagwoorden (let op het streepje tussen slag en woord, want een slagwoord is een germanisme dat in het Nederlands o.a. slogan kan zijn...) in overvloed aanwezig: aanslag, bijslag, opslag, afslag, voorslag (o.a. in de muziek), overslag, onderslag, bovenslag, uitslag, inslag, neerslag, terugslag, toeslag, doorslag, tegenslag, ontslag, verslag, beslag, enz. Met al deze woorden kunt u weer nieuwe maken: aanslagbiljet, doorslagpapier, ontslagaanvrage. Is het zo'n wonder dat naslagwerk gemakkelijk aansluiting heeft gevonden bij de menigte -slag- samenstellingen die er al waren?

Samenstellingen met sla- (althans van het werkwoord slaan!) kennen we niet of het moest zijn sladood, maar dat woord is een type op zichzelf. Met slaan- is alleen bekend een oud Noordhollands woord: slaankoek. Dat naslaanwerk een enkele keer opduikt zal wel samenhangen met het feit dat het in vorming past bij woorden als staangeld (ook stageld!), staanklok, staanlamp.

De gevolgtrekking uit het bovenstaande moet zijn dat naslagwerk een goed Nederlands woord is. Naslawerk kan als bruikbare variant beschouwd worden, vermoedelijk ontstaan door de vrees voor een germanisme.

In ons vorige artikel is betoogd dat ‘regeling’ nooit kan geschieden zonder voldoende ‘waarneming’. Zelfs bij een ogenschijnlijk eenvoudige vraag over naslagwerk en naslawerk is heel wat speuren vereist, voordat men tot een aanvaardbare beslissing komt. Een slag kan men er niet naar slaan...

Van Haeringen, een van de grootmeesters in hedendaagse-taalwaarneming, heeft in een beschouwing over de eenlettergrepige werkwoorden (Neerlandica, 1948 blz. 237-246) aangetoond dat de ongewone vorm van de onbepaalde wijs - zónder de uitgang -en! - er de oorzaak van is geweest dat ‘bij de woordvorming onzekerheid en kans op ontsporing’ ontstonden. Immers, de taalgebruiker kan doen, gaan, slaan enz. niet splitsen, zoals hij dat gewend is bij de normale werkwoorden, bijvoorbeeld werken - werk - werker. Uit zijn voorbeelden halen wij, tot slot, het volgende rijtje aan. U kunt daarin misschien zelf enige systematiek in vorming en betekenis onderscheiden.

gangbaar	- begaanbaar
voetganger	- meegaander
tegenstander	- buitenstaander
staanplaats	- standplaats
opziener	- opzichter
voorzienigheid	- voorzichtigheid.