Onze Taal. Jaargang 34

Een nieuw woord

In de Anglo-Amerikaanse bedrijfsorganisatorische literatuur kan men tegenkomen het woord antithetics.

Het Britse tijdschrift voor bedrijfsorganisatie, The Manager (juli 1961, blz. 533), omschrijft de betekenis van dit woord als ‘de wetenschap van de oppositie in de industrie. Zij coördineert de verschillende takken van de bedrijfsorganisatie tot een integrerend geheel waarvan de functie is argumenten eerder te weerleggen dan te ondersteunen’.

Met het verschijnsel als zodanig kunnen we ons hier maar vluchtig bezighouden. Voor in de Verenigde Staten, waar antithetics de naam ‘contradiction counseling’ heeft gekregen, schijnt dit onderdeel van de bedrijfsorganisatie sterk de aandacht te hebben getrokken en met de beoefening ervan worden opvallende resultaten geboekt. De taak van de ‘antithetician’ is ‘ertegen te zijn’ met alle overtuigingskracht die hij bezit. Hij beschikt bij zijn beroepstegenspraak over een aantal redeneringstechnieken, principiële ‘laws of antithetics’ en een formidabel moeilijke terminologie, die men alleen met behulp van een Grieks woordenboek kan begrijpen: stromata, blastothesis, astasis, hypognosis. Hij moet niet louter stug nee schudden, maar het gehele gestelde probleem met zijn oplossing opnieuw formuleren en onderzoeken; hij moet de zwakke plekken opsporen, alle argumenten weerleggen. Zijn functie is te vergelijken met die van de z.g. advocaat van de duivel, dit is degene die in de heiligverklaringsprocessen van de R.K. Kerk alle contra-argumenten moet opsporen.

Het Nederlands Instituut voor Efficiency, dat deze leer in ons land bekendmaakt, heeft als vertaling voorgesteld: antithetica, een woord dat aansluit bij de vele reeds gangbare woorden op -ica, als: logica, elektronica, aërodynamica, esthetica. Van andere zijde is ook voorgesteld: antitaesie. De beoefenaar van de antithetica zou de antitheticus kunnen zijn, zoals bij de esthetica de estheticus behoort. (N.B. de vorming estheet heeft de bijsmaak van ‘eenzijdige belangstelling voor de esthetica’; op zich zelf zou antitheet natuurlijk ook mogelijk zijn, men denke aan apologeet, beoefenaar van de apologetiek.) Als bijvoeglijk naamwoord ligt dan voor de hand: antithetisch.

De Engelse uitgang -ics is vrij modern. Er bestaat in de Engelssprekende landen een neiging om achter de uitgang -ic van het bijvoeglijk naamwoord (physic, economic naast physical, economical) een s te plaatsen, om van het bijvoeglijk naamwoord een zelfstandig naamwoord (enkelvoud!) te maken: physics, economics. Andere voorbeelden: obstetrics (verloskunde), genetics, mathematics, allemaal woorden die specialismen in de wetenschap aanduiden. Het oeroude woord logic is nog aan die neiging ontsnapt. Eenheid in deze ‘wetenschap-aanduidende’ achtervoegsels is er in het Nederlands niet, evenmin als trouwens in het Engels. Naast de vorm met -ica: fysica, mathematica, kennen wij o.a. de woorden met -ie: pediatrie (Engels: pediatrics, kindergeneeskunde) en met -iek: linguistiek (Engels: linguistics, algemene taalkunde). Er is zelfs verschil van betekenis mogelijk door de achtervoegsels: men vergelijke dynamica (krachtenleer) met dynamiek (stuwkracht).

De delen van het woord antithetics - antithetica zijn gemakkelijk te herkennen; ze komen ook in andere vreemde woorden voor. ‘Anti’ is het overbekende Griekse voorvoegsel voor ‘tegen, tegengesteld’ en ‘the’ is de stam van het Griekse werkwoord ‘tithenai’, dat ‘plaatsen, neerzetten’ betekent. Deze lettergreep komt men tegen in woorden als synthese (samenvatting), prothese (aanzetstuk, kunstledemaat), thesis (stelling), metathese, metathesis (omzetting). En trouwens ook in zeer gewone woorden als bibliotheek, apotheek, discotheek.

Dat het woord antithese (tegenstelling) reeds bestaat met de afleiding antithetisch, is - dunkt ons - geen beletsel voor antithetica. Verwarring kan er nauwelijks ontstaan. Antithese komt o.a. voor in de wijsbegeerte en in de stijlleer; beroemd is bijvoorbeeld Vondels regel over burgemeester Hooft met de spitse tegenstelling: ‘een hoofd vol kreuken, een geweten zonder rimpel’. Beroemd is ook in de Nederlandse politiek het woord antithese met de betekenis die de antirevolutionaire leider dr. A. Kuyper (1837-1930) eraan heeft gegeven: de tegenstelling in staatkundige opvattingen tussen christenen en niet-christenen; ‘de

[p. 49]

antithese doorbreken’ was een van de politieke leuzen na de Tweede Wereldoorlog.

De behoefte aan nieuwe woorden voor de wetenschap, techniek en industrie is in de laatste tientallen jaren enorm gestegen. Geen enkele levende taal is in staat het groeitempo van de vraag naar nieuwe woorden bij te houden, d.w.z. voor elk nieuw begrip, elk nieuw ding kan men niet een woord, op stel en sprong althans, aanbieden uit de moedertaal.

De vraag doet zich voor of een in een bepaalde wetenschap ingeburgerde term nog veranderd moet worden. ‘Lager’ in ‘kogellager’ is geen Nederlands woord. De voorgestelde vernederlandsing ‘leger’ (vergelijk: het leger van een haas!) is nooit een succes geworden. De Duitse ‘stekker’ heeft het glansrijk gewonnen van het voorstel ‘steker’ en aan de ‘wandcontactdoos’ in plaats van het ‘stopcontact’ is niemand ooit gewend geraakt. Het zou onjuist zijn - na lezing van deze drie voorbeelden - te denken dat de ordening van de bestaande woordenschat en de schepping van nieuwe (goede!) woorden in de techniek op niets is uitgelopen. Het tegendeel is namelijk waar, de Centrale Taalcommissie voor de Techniek heeft in de jaren 1939-1955 voortreffelijk werk gedaan en de vele technische normalisatiecommissies maken en verbreiden nog steeds - met succes - nieuwe woorden.

Het nieuwe woord moet in het bestaande taalsysteem ingepast kunnen worden; zelfstandige naamwoorden moeten gemakkelijk in het meervoud gezet kunnen worden, werkwoorden moet men zonder tongbrekende toeren kunnen vervoegen. Het woord mag niet in strijd zijn met de regels van de Nederlandse taal: aanwarmen lijkt Nederlands, goed is echter: opstoken; aanname moet onderstelling zijn.

In zeer vele gevallen is het woord er al, d.w.z. bestaat er een of ander buitenlands woord dat mèt het ding in ons land komt. De ervaring heeft allang geleerd dat men heel snel een goede vertaling moet maken en deze ook moet ‘prediken’, anders komt men hopeloos achter de voldongen feiten aan hinken. De woordenmaker moet zich echter eerst de vraag stellen: is een vertaling wel nodig? Het spreekt vanzelf dat men geen algemeen antwoord kan geven: geval voor geval zal bekeken moeten worden; soms kan het vreemde woord blijven bestaan naast de Nederlandse vertaling. Een vloed van Engels-Amerikaanse woorden spoelt vooral via de techniek ons land binnen. Maar betrekkelijk weinige daarvan zijn bestemd voor huis-tuin-keuken. De meeste (bijvoorbeeld in de reactorkunde, in de regeltechniek) blijven ‘in het laboratorium’, m.a.w. ze zijn het privébezit van de wetenschappelijke werker die er dagelijks mee moet omgaan en die - door zijn internationale contacten - aan een vertaling in de moedertaal eenvoudig geen behoefte heeft. Maar waar is de grens? Welke vreemde woorden zullen wel via de lagere technische scholen, via winkels gemeengoed worden en welke daarvan zullen voor het gemak van de mens (èn in het belang van onze eigen taalbeschaving) vertaald moeten worden?

Het lijkt dat een woord als antithetics met antithetica voldoende ‘vertaald’ is. Men kan zich vertalingen indenken als: tegenspraakkunst, tegenstelleer, of zelfs kortweg tegenkunst, waarbij een zelfstandig naamwoord als tegenman en een bijvoeglijk naamwoord als tegenlijk (vergelijk: achterlijk, voorzetsel met -lijk) uitstekend zouden passen. Men kan zich desnoods weer andere nieuwe vreemde woorden voorstellen als contradictologie, oppositiologie of gemengde vormingen als contraraadgeving. De man die de jonge antithetica beoefent, zal met dat duidelijke Nederlands niet zo blij zijn. Een woord is maar een woord, maar het roept toch een bepaalde sfeer op en een ‘duur’ woord uit het buitenland geeft eerder een waas van exclusiviteit dan een gewoon woord uit je moerstaal. Een tikje vergeeflijke ijdelheid bezitten we allemaal wel.

Antithetica heeft nog het voordeel, uit klassieke elementen opgebouwd te zijn. Grieks en Latijn zijn vanouds de talen waaruit de wetenschap haar woordmateriaal geput heeft.

Voor degene die geen kennis heeft van klassieke talen, zijn zulke woorden in den beginne ongetwijfeld lastig, maar men mag de moeilijkheden ook weer niet overdrijven. Ieder leert in zijn vakstudie betrekkelijk snel enige tientallen van dit soort stammen, voor- en achtervoegsels, waarmee hij dagelijks moet werken. Behalve stabiliteit in betekenis en gemak in het internationale verkeer hebben klassieke woorden nog het voordeel van een zekere objectiviteit, ‘koelheid’; ze zijn onbelast, ze slepen geen gevoelswaarden van eeuwen met zich mee, zoals woorden uit de volkstaal. Voor de medicus hebben ze daarbij nog het geweldige voordeel dat ze - in gevallen waar dit noodzakelijk is - voor de patiënt de ware aard van zijn ziekte of de soort medicijnen verborgen houden. Wordt het vreemde woord gekozen louter uit zucht naar ‘geleerdigheid’, uit humbug, dan is het volstrekt verwerpelijk. Laten we maar hopen, dat dit bij antithetica niet het geval is.