Onze Taal. Jaargang 34

De taal in het vakblad

Vakbladen zijn er om vak-informatie over te dragen aan hun lezers. Die lezers moeten het vakblad lezen om er het volle profijt van te trekken.

Voor overdracht van informatie is een communicatiemiddel nodig: de taal. ‘Een plaatje zegt meer dan tien woorden’, maar vakbladen zijn voornamelijk op tekst aangewezen. Die tekst moet gelezen worden.

Gelezen kunnen worden!

Pogingen tot overdracht van informatie lijden onherroepelijk schipbreuk wanneer het communicatiemiddel niet deugt.

‘De taal is gans een volk’ is vroeger eens gezegd. Toen wist men nog niet eens af van sociaal toerisme, van EEG-invloeden, van onderwijsvervlakking (of zoals u wilt: van jeugdvervlakking ten opzichte van de taal). Met overtuiging kan ook worden gezegd: ‘De taal is gans uw vakblad’. Niet alleen als afweer tegenover EEG-invloeden, maar als een levenskwestie-sec!

Vakkennis of schrijftalent

Er wordt dikwijls slecht geschreven. In brieven, in rapporten, in dagbladen, in publieksbladen, in vakbladen. Ik wil niet zeggen: vooral in vakbladen, maar indien het waar was zou het voor hen eerder dan voor andere persmedia te verontschuldigen zijn. Immers, de vakbladen beschikken dikwijls niet over beroepsschrijvers die geacht mogen worden op de hoogte te zijn van de beginselen der communicatieleer. Degenen die de vakbladen vullen, doen dit eerder op grond van hun vakkennis dan op grond van hun schrijftalent.

Vakbladen hebben niets aan goede schrijvers die van het vak niets afweten. Van hun zee-van-woorden zal de vakman-lezer niet wijzer worden. ‘Hij zeit wat’, zegt een Amsterdammer dan al gauw. Misschien is hij

[p. 26]

objectief genoeg om er aan toe te voegen: ‘maar hij zeit 't wel mooi’.

Als een vakman over zijn speciale vakgebied de pen hanteert, zegt hij veelal wèl wat, maar niet zo mooi. Dit is aanvaardbaar zolang het begrijpelijk is. Slecht geschreven proza is echter helaas vaak onbegrijpelijk, en zeker niet gemakkelijk en prettig leesbaar. Toch zou diezelfde vakman u precies hetzelfde verhaal heel duidelijk mondeling uiteen kunnen zetten.

Schrijven of spreken

Schrijven is heel iets anders dan spreken. Een goed spreker, zelfs een gerenommeerd demagoog, kan een slecht schrijver zijn.

Bij een spreker zijn leestekens van geen belang; ook de hoofdletter van een nieuwe zin is dit niet, noch het ‘wit’ voor een nieuwe alinea. Sterker nog: hij zou waarschijnlijk géén goed spreker zijn indien al zijn zinnen grammatikaal, idiomatisch en syntactisch ‘af’ waren. Dit bewijzen tal van uitnemende redevoeringen, die slechts een povere indruk maken als ze van de band of van de stenografie uitgetikt worden.

Is letterlijk, woordelijk uittikken mogelijk? De moeilijkheden beginnen voor de typist al, wanneer hij moet bepalen waar de spreker (schrijvende!) een hoofdletter zou hebben gebruikt, een punt, een komma, een dubbele punt, een uitroepteken, een gedachtenstreepje, een nieuwe alinea, cursivering, accenttekens, enz.

Dan moet het nog een spreker zijn die in mooi-afgeronde zinnen spreekt. Veelal echter lijmt een spreker vele zinnen en bijzinnen aan elkaar; menige zin zal grammatikaal onvolledig zijn; sommige zinsdelen zal hij herhalen.

Een spreker, immers, beschikt over veel doeltreffender uitdrukkingsmiddelen dan de schrijver. Allebei gebruiken ze ‘taal’, maar welk een verschil is er! Spreekhoogte, klemtonen, tempoverschil, handgebaren en mimiek - allemaal belangrijke hulpmiddelen voor een spreker. Wat meer zegt: het zijn natuurlijke hulpmiddelen die bij de toehoorder ongemerkt hun werk doen.

Een schrijver echter moet deze middelen ontberen. Hij heeft er onnatuurlijke, kunstmatige voor in de plaats: de leestekens, de zetwijze. Deze kunnen bij lange na die natuurlijke middelen niet vervangen. Hij kan ze slechts toepassen om het effect van stem en gebaren te benaderen. Die toepassing vereist veel wikken en wegen, veel schrijftalent.

Lezersconflict

Er komt een complicatie bij: er ontstaat tussen beide soorten hulpmiddelen der communicatie een ernstig conflict in de lezer. De schrijver heeft (naar we hopen) zijn kunstmatige hulpmiddelen redelijk goed toegepast. Maar de lezer zit uit zijn aard vast aan de natuurlijke taalmiddelen, d.w.z. aan de manier waarop hij deze zèlf als spreker toepast. En dat is wellicht heel anders dan de manier waarop de schrijver al sprekend diezelfde middelen gebruikt. Ieder vogeltje zingt immers zoals het gebekt is.

Iedereen is in staat zijn eigen proza, al is het nog zo krom en ingewikkeld, vlot terug te lezen: omdat hij dan (al of niet hardop) spréékt. De lezer is echter geneigd op zijn eigen spreekwijze te interpreteren wat een ander op diens eigen wijze heeft neergeschreven.

Leessnelheid

Helaas, de moderne mens moet meer teksten lezen dan hem (eigenlijk) lief is. Hij leest-spreekt niet wat hij leest, niet hardop, niet mompelend, zelfs niet met gesloten lippen. Neen dat zou te veel tijd kosten. Zijn ogen vliegen van links naar rechts om de woordbeelden op te pikken zo snel als maar mogelijk is.

Misschien voert hij het leestempo nog op door oefening volgens de snelleesmethode; daarbij gaan zijn ogen nauwelijks meer heen-en-weer, maar ze zakken alleen in het midden van de kolom van boven gestaag naar beneden. Als de zetbreedte niet te groot is, wordt alles wat links en rechts van die middenas staat, juist goed genoeg ‘gezien’ om in het bewustzijn van de snellezer de totale boodschap over te brengen. Dan is er weinig meer over van communicatie alsof de spreker persoonlijk uit het tijdschriftomslag naar voren treedt. Dan staan er alleen maar duizenden lettertjes, gerangschikt in honderden woorden, verdeeld over tientallen regels. Allemaal statisch, allemaal even grauw! En slechts een klein deel van die lettertjes wordt bewust gelezen.

Een voorbeeld

Probeert u die snelleesmethode of uw eigen leestempo eens op het hieronder afgedrukte stukje tekst uit een ambtelijk rapport! In een verlangzaamd leestempo zal het u al moeilijk vallen. Dit proza a prima vista hardop lezen, goed en duidelijk voorlezen, zal u zelfs vrijwel onmogelijk zijn. De paar spatiëringen en de leestekens blijken onvoldoende hulpmiddelen.

Toch stonden er vier pagina's vol van die tekst, zonder één tussenkopje, in een (overigens uitnemend) vakblad. Het wordt voornamelijk door ambtenaren gelezen. Die hebben - naar ik hoop - een even grote vaardigheid in het lezen van ambtelijke rapporten als in het schrijven ervan.

Een ander vakblad wilde ditzelfde rapport met veel instemming aan zijn lezers doorgeven. Maar deze lezers zijn mensen van de praktijk en minder bedreven wat pennevruchten betreft. Daarom gaf het blad er als het ware een parafrase van (mede omdat verkortingen moesten worden aangebracht). Op deze parafrase kunt u de snelleesmethode toepassen!

Een grapje, ‘Spielerei’? Het lijkt mij van niet, want ook het best-geïnformeerde vakblad zal op den duur alleen bij de gratie van zijn leesbaarheid blijven bestaan in de concurrentiestrijd.

Joh. T. Hulsekamp

(Bovenstaand artikel werd met toestemming overgenomen uit het maartnummer van ‘Het Nederlandse Tijdschriftwezen’, maandblad van de Ned. Organisatie van Tijdschrift-Uitgevers. De auteur is voorzitter van de Groep Vaktijdschriften van de NOTU.)

[p. 27]

Voorbeeld ter toetsing van de leesbaarheid

Uit een publikatie van de Divosa (vereniging van directeuren van gemeentelijke sociale diensten) in het vakblad ‘Sociale Zorg’ van 21 december 1964:

‘Het is geheel in de geest der Algemene Bijstandswet, dat de nodige bijstand ook bij een noodzakelijk verblijf in een bejaardentehuis zo mogelijk aan de bejaarde zelf wordt uitbetaald ten einde hem in staat te stellen zelfstandig en vrij zijn zaken te regelen zowel tegenover de gemeente als ook tegenover het bejaardentehuis. Deze laatste consequentie is nu in de praktijk in het algemeen nog lang niet ten volle getrokken. Dit blijkt niet alleen van de gemeente af te hangen, doch ook van de bejaardentehuizen, welke veelal nog vóór de opneming een garantieverklaring van de gemeente verlangen en voorts tijdens het verblijf in het bejaardentehuis er meestal de voorkeur aan geven de betaling van de verzorgingskosten ten behoeve van het tehuis en zelfs de betaling van de bijstand ten behoeve van de nog overblijvende persoonlijke uitgaven van de bejaarde zelf rechtstreeks als tehuis te ontvangen van de gemeente, die dan de bejaarde diens eigen inkomsten geheel aan de gemeente moet laten overdragen.’

Het vakblad ‘De Bejaarden’ nr. 3-1965 parafraseert nevenstaande passages voor zijn lezers die minder gewend zijn aan ambtelijke taal:

‘Het is geheel in de geest der Algemene Bijstandswet dat de nodige bijstand ook bij noodzakelijk verblijf in een bejaardentehuis zo mogelijk aan de bejaarde zelf wordt uitbetaald. Dan wordt hij in staat gesteld zelfstandig en vrij zijn zaken te regelen zowel tegenover de gemeente als tegenover het bejaardentehuis.

Deze laatste consequentie is in de praktijk nog lang niet ten volle getrokken. Dit blijkt niet alleen van de gemeenten af te hangen, doch ook van de bejaardentehuizen.

De tehuizen verlangen nog vóór de opneming vaak van de gemeente een garantieverklaring; zij prefereren veelal de betaling van de verzorgingskosten rechtstreeks als tehuis te ontvangen van de gemeente. Dit geldt zelfs de betaling van de bijstand ten behoeve van de nog overblijvende persoonlijke uitgaven van de bejaarde (het “maandgeld”).

Daartegenover dient de bejaarde dan zijn eigen inkomsten geheel aan de gemeente over te dragen.’