Onze Taal. Jaargang 34

[p. 21]

[Nummer 3]

Engels in Nederland:
Iets over linguïstische infiltratie

In de week van 17-24 oktober 1964 bevatte een der programmabladen een advertentie van het jongerenspaarplan ‘De Zilvervloot’. Het grootste deel van de pagina werd ingenomen door een foto waarop een jong paartje per auto (met een Nederlands nummerbord) op de huwelijksreis vertrekt. Op de achterruit is een stuk papier geplakt met het opschrift ‘JUST MARRIED’.

Dit plaatje zou punt van uitgang kunnen zijn voor een taal-sociologische verhandeling. De socioloog zou kunnen constateren dat hier een Angelsaksisch cultuurpatroon (met inbegrip van de achter aan de auto vastgebonden rammelende blikjes) door Nederlanders is overgenomen. De taalkundige kan vragen: waarom JUST MARRIED, en niet PAS GETROUWD? (Hij zou ook kunnen vragen of men in Engeland b.v. NOUVEAUX MARIÉS achter op een autoruit zou plakken, en zo niet, waarom niet?) Beiden zouden beseffen hier te doen te hebben met een symptoom van een opmerkelijk verschijnsel: de sterke Anglo-Amerikaanse invloed op allerlei gebieden van het dagelijks leven in het midden van de twintigste eeuw in grote delen van Europa - een verschijnsel dat meer aandacht verdient dan er tot dusvere door taalkundigen en sociologen aan gewijd is.

Ik ben geen socioloog, en zal mij tot het taalkundig aspect van het verschijnsel bepalen. Hoe staat het met de invloed van het Engels in Nederland? Op welke gebieden van het maatschappelijk leven is de Engelse infiltratie het sterkst? Hoe staan wij als Nederlanders tegenover dit verschijnsel?

Dat de Engelse invloed op ons taalgebruik groot is, en nog steeds toeneemt, kan ieder met weinig moeite constateren. U hoeft maar een krant op te slaan (vooral, maar niet uitsluitend, de sportrubrieken en de advertentiepagina's), of de Engelse woorden en uitdrukkingen springen u tegemoet. Daar zijn de auto-rally, het hockey-elftal, de tweepersoonsbob (bij de wintersport; bij samenstellingen is vaak één deel Engels, het andere Nederlands), de crack Prince Hal (bij de paardensport), die juist uit zijn box was om even los gereden te worden, de clinch (bij het worstelen), de nieuwe coach van de K.N.V.B., een prachtig genomen corner, de crawl van Cockie Gastelaars, de cross-country (of alleen maar de cross), de foto-dead heat bij de finish, het euvel van de doping, het indoor-concours-hippique te Appingedam (een samenstelling kan ook half-Engels, half-Frans zijn), de officials van de Nederlandse Zwembond - maar laten we niet het hele alfabet doorlopen, en liever eens kijken bij de advertenties, vooral die van de modemagazijnen. ‘Hij draagt een exclusief dress-shirt’. Voor háár zijn er baby-dolls, cocktailjaponnetjes (alweer zo'n gemengde samenstelling), een maidenform foundation (daar is geen woord Nederlands bij), jumpers (deze keer met Nederlandse uitspraak), nylons, een skirt, en een twin-set (wat, geloof ik, iets anders is dan een deux-pièces). Maar ook andere adverteerders bedienen zich van Engelse benamingen. Een radiofabrikant verkoopt tevens band-recorders en televisietoestellen met video-variomatic. Daarnaast vinden wij recepten geadverteerd voor vier verschillende cocktails, genaamd X-mas, Cold Benjamin, September Mix en Russian Delight. De ingrediënten worden niet alle met Engelse namen aangeduid, er zijn ook Franse bij. Bij Russian Delight hoort natuurlijk wodka, verder lime juice, citroenjenever, triple sec, en een dash Kirsch - internationaler kan het niet. Eén adverteerder biedt een bungalow aan, een andere noemt zich Official Dealer. - Wij zullen het hierbij laten; uit elk advertentieblad kunt u gemakkelijk een paar dozijn Engelse woorden aan deze lijst toevoegen.

[p. 22]

De infiltratie van het Engels manifesteert zich niet alleen bij wat men leest en schrijft, maar evenzeer bij wat men hoort en zegt. De een gebruikt méér Engelse woorden dan de ander, de een gebruikt ook ándere Engelse woorden dan de ander, maar gezamenlijk beschikken wij toch over een aanzienlijke voorraad Engels taalgoed, waarvan wij ons naar eigen smaak en behoefte bedienen. Wèl doen zich hierbij verschillen voor wat de frequentie betreft. Ieder van ons kan gemakkelijk een paar dozijn Engelse woorden noemen, die hij zelf en de mensen met wie hij omgaat, geregeld gebruiken. Bijzonder hoog op de lijst staan uitroepen als Sorry! en O.K. Steeds meer mensen wonen in flats, en in een flat mag o.a. een boiler niet ontbreken. Is er iets defect, dan probeert men het zelf te fixen (let op de Nederlandse uitgang!), liever dan er een dure vakman bij te halen. Als u gesettled bent (met Nederlands voorvoegsel èn uitgang), kunt u bezoek ontvangen. U kunt dan drinks laten komen van een leverancier die goede service geeft (dat woord drinks zegt misschien iets over uw leeftijd en uw leefstijl). Misschien bent u accountant, of manager van een concern (of zegt u nog: leider van een bedrijf?), en stelt u prijs op efficiency. In uw fabriek is een afdeling voor research; u hebt enige proefnemingen gepland, waarbij vooral het timen erg belangrijk is. Voor een computer is uw bedrijf misschien niet groot genoeg, maar 's zomers zou air-conditioning in uw kantoor geen overbodige weelde zijn. Voor veel lectuur hebt u misschien geen tijd; af en toe koopt u een pocket-book (misschien zegt u alleen maar pocket). Voor ontspanning draait u graag een plaatje; u hebt een goede pick-up. Een enkele maal gaat u met uw vrouw naar een musical; maar die u verleden jaar in Rommeldam hebt gezien, was een flop. Jazz laat u over aan teenagers, al kunt u een goede band soms wel waarderen. Als u auto rijdt, denkt u er dan om, voor een tegenligger te dimmen; u weet: Safety First! De afgelopen zomer hebt u een zeereis (cruise) gemaakt; liep het schip een haven binnen, dan was er gelegenheid voor sight-seeing. Uit een oogpunt van relaxen is zo'n cruise werkelijk ideaal, al zijn er ook drawbacks aan verbonden. Maar in deze tijd van bottlenecks, manager's ziekte, en andere handicaps, moet men er af en toe eens uit, anders voelt men zich niet happy; en in een bedrijf is het wel zó te regelen dat de vakanties elkaar niet te veel overlappen.

Geachte toehoorders - het zou mij verwonderen als hier één Engels woord bij was dat u niet kende, en in voorkomende gevallen niet zelf zoudt gebruiken; en natuurlijk kan ieder van u er onmiddellijk een aantal voorbeelden aan toevoegen. Daarnaast zijn er tal van Engelse woorden en uitdrukkingen die misschien niet in dezelfde mate gemeengoed zijn, maar die toch in bepaalde kringen vrij veel gebruikt worden. Bij de luchtvaart b.v. spreekt (en schrijft) men van een airstrip, een dashboard, economy klasse, ground hostess, een squadron jagers (nu heb ik het nog niet eens over het vakjargon van piloten en mecaniciens onder elkaar); in het zakenleven gebruikt men termen als assistant-manager, key dealers, marketing research, Public Relations, sales-promotie, showroom, teamverband, enz.; meer op technisch gebied liggen automation, soms gedeeltelijk vernederlandst tot automatie, dragline, pipelines; in het amusementsbedrijf spreekt men van een floorshow, een One-Man-Show, en van show-business; het filmbedrijf kent cinemascope, technicolor, close-up, feature, flash-back, short, star en starlet; bij de industrie heeft men te doen met hardboard, industrial design, off-shore drilling (naar olie of gas), chemicals en semi-chemicals. Misschien wilt u zelf proberen de volgende termen in een bepaalde rubriek onder te brengen: cartoon, headline, sit-down staking, paperback, strip, tranquillizer, battledress, bulldozer, convertible, drive-in bioscoop, total loss, een live (met een v alstublieft, niet met een f!) uitzending, jamsession, juke-box, teenager (wie spreekt er nog van ‘de rijpere jeugd?’), brain-trust, claim, de image van het parlement (sommige schrijvers hebben er een ‘imago’ van gemaakt), hearings, een package deal, een layoutman, een copywriter, een paneldiscussie, een quiz-programma, een social evening, lipstick, shaving cream, een camping (wat in Engeland een camping-site of camping-ground heet), een park met picknick tafels (wij spellen dat met tweemaal ck, misschien onder invloed van Pickwick, maar in Engeland spelt men het woord met tweemaal c), een container, joyriding, jerry-cans met benzine, een pressure-cooker, een all-round tekenaar, een coming man - de lijst lijkt onuitputtelijk, maar we zullen het voorlopig hierbij laten.

Als ik u nu vraag: hoe vindt u dat allemaal! - zal uw eerste reactie misschien zijn: toch eigenlijk een beetje dwaas. Waarom moeten wij Nederlanders zoveel vreemde woorden gebruiken? Is onze taal armer dan de Engelse? Nemen wij uit traagheid, gemakshalve, vreemde woorden en uitdrukkingen over in plaats van naar goede Nederlandse equivalenten te zoeken? En met deze vragen zitten we dan midden in de problematiek. Met verontwaardiging alleen komen we er niet uit: de vreemde, in casu Engelse woorden maken nu eenmaal deel uit van onze hedendaagse taalvoorraad, vervullen blijkbaar een functie; zijn ook, aan de andere kant, een symptoom van - ja, van wat eigenlijk? Hier zullen de antwoorden waarschijnlijk uiteenlopen, en als we niet oppassen, zitten we elkaar, voor we het weten, in de haren.

Voor mijzelf zou ik willen uitgaan van de constatering dat het gebruik van vreemde woorden in alle ons bekende talen voorkomt, zij het in verschillende maten, en dat het er bij elke inheemse taal om gaat te bepalen, wáár tegenover de verschillende vreemde talen bij ontlening de grens ligt van het toelaatbare. Het lijkt mij waarschijnlijk (en ik heb hier aanwijzingen voor) dat die grens bij talen die een tamelijk groot gebied bestrijken, zoals het Frans en het Duits, anders loopt dan bij talen als het Deens en vooral het Nederlands, waarvan het gebied tussen dat van drie ‘grote’ talen (het Engels, het Frans, en het Duits) ingeklemd ligt. Anders gezegd, de druk van het Engels op het Nederlands en het Deens is groter dan die op het Frans en het Duits (al is die ook op de beide laatstgenoemde talen niet te verwaarlozen). Onze geografische positie, en het feit dat wij niet, zoals het Frans, aanspraak kunnen maken

[p. 23]

op de rang van wereldtaal, brengen mee dat wij niet alleen in Nederland veel Engelse woorden en uitdrukkingen gebruiken, maar ook dat wij ons in het verkeer met het grootste deel van de wereld van het Engels moeten bedienen. Het voor ons gevoel misschien buitensporig groot aantal Engelse woorden dat wij hier te lande tegenkomen (en voor een deel zelf gebruiken), vindt in deze omstandigheden grotendeels zijn verklaring. Daar komt bij dat wij tegenover wat Engels is en, zij het bij sommigen met enig voorbehoud, tegenover wat Amerikaans is, meestal niet afwijzend staan. Wat uit het oosten naar ons toe komt, wordt dikwijls met argwaan bekeken of aangehoord; maar voor invloed uit het westen staan wij in het algemeen open. Tenslotte behoren wij politiek, economisch, en cultureel, tot de Atlantische gemeenschap, en is de taal die door het grootste deel van die gemeenschap wordt gesproken en geschreven ons, na onze eigen taal, het naast. Om tussen het Engels en het Nederlands een waterdichte afscheiding te maken is voor ons daarom bijzonder moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk.

Ja maar, zo hoor ik talrijke stemmen (en ik hoor die stem ook in mijzelf), voorop hoort te staan het beginsel: in Nederland Nederlands. Een waterdichte afscheiding is dan niet mogelijk (misschien niet eens wenselijk), maar, om bij hetzelfde beeld te blijven, men zou in zo'n afscheiding sluizen kunnen aanbrengen om het binnenstromen van vreemde taalelementen in bedwang te houden en te regelen. Wij zouden daarbij een voorbeeld kunnen nemen aan de Scandinavische landen, waar een commissie van taalkundigen en andere taalgebruikers uit Denemarken, Zweden en Noorwegen op geregelde tijden bijeenkomt om neologismen te bestuderen, en aanbevelingen te doen voor de vorming van inheemse equivalenten. Als zo'n commissie de medewerking heeft van de pers en andere organen van publieke voorlichting, kan zij nuttig werk doen, b.v. door middel van een wekelijkse rubriek over Vreemde Woorden. Telkens zouden een paar snobismen, als junior miss voor jong meisje, of cigar shop voor sigarenwinkel, aan de kaak kunnen worden gesteld; voor andere woorden zou een Nederlands equivalent kunnen worden aanbevolen; terwijl aan twee of drie van de tien misschien een voorlopige verblijfsvergunning zou kunnen worden uitgereikt. Als zo'n rubriek zó werd samengesteld dat men de belangstelling van lezers of luisteraars wist te wekken en wakker te houden, zou er ongetwijfeld geleidelijk een invloed ten goede van kunnen uitgaan - ten goede van een meer verantwoord gebruik van de eigen taal, zonder miskenning van de onvermijdelijkheid van voortdurende aanraking met het Engels, de taal waarvan we ons moeten bedienen, niet alleen in het contact met onze overzeese buren, maar ook in het schriftelijk en mondeling verkeer met landen en volken in alle werelddelen.

Prof. dr. R.W. Zandvoort

(Red. Bovenstaand artikel is de tekst van een voordracht die prof. Zandvoort op 16 februari 1965 voor de Avro-microfoon heeft gehouden. Wij danken de auteur en de omroep voor hun toestemming, de tekst in ons blad op te nemen.)