Onze Taal. Jaargang 33

Zei Jansen

Bijzonder gemakkelijk is de formule die ons in staat stelt te achterhalen hoeveel combinatiemogelijkheden bestaan met een gegeven aantal dingen. De vorige zin telt 20 verschillende woorden, d.w.z. dat er 20 × 19 × 18 × 17 × 16 × 15 × 14 × 13 × 12 × 11 × 10 × 9 × 8 × 7 × 6 × 5 × 4 × 3 × 2 × 1 mogelijkheden zijn om ze te combineren. U moet dat maar eens uitrekenen: het resultaat is een onvoorstelbaar hoog aantal (nl. een getal dat uit 19 cijfers bestaat!) Een eenvoudige zin als ‘mijn vriend Jansen kwam toen per ongeluk te laat aan’ telt 10 woorden; de combinatiemogelijkheden met deze woorden zijn al 3.628.800!

Gelukkig zijn de regels van de zinsbouw zodanig dat we niet alle mogelijkheden mogen gebruiken om verstaanbare taal te uiten. U ziet dit al bij een zeer kort zinnetje als ‘hij komt morgen’. Dat betekent 3 × 2 × 1, dus 6 mogelijkheden. Daarvan zijn maar drie mogelijkheden bruikbaar: hij komt morgen - morgen komt hij - komt hij morgen. Het laatste geval is gereserveerd voor de vraag (komt hij morgen?).

De woorden Jansen, zei en dit kunnen alleen maar tot een gebruikelijke zin gecombineerd worden als: Jansen zei dit - dit zei Jansen - zei Jansen dit. Het laatste geval is weer de vraag. Maken we van dit een eenheid als mij niet gezien, dan krijgen we - Jansen zei: ‘Mij niet gezien,’ ‘Mij niet gezien,’ zei Jansen en zei Jansen: ‘Mij niet gezien’. De derde combinatie is de vraag en vanouds zetten we daar, ter hulp van de lezer, een vraagteken bij: Zei Jansen: ‘Mij niet gezien’?

Zonder vraagteken blijkt zo'n zin al een jaar of tien sommige lezers van het weekblad Haagse Post te ergeren. Al in augustus 1955 klaagt iemand in O.T. over een zin als: Zei meneer Coty: ‘Ik ben op een vinger na aan de dood ontsnapt.’ In september van dezelfde jaargang beschuldigt een inzender O.T. van slapte

[p. 32]

tegenover deze fout en zegt dat het ‘een vervelende, goedkope nabootsing is van de stukjes in Engelse bladen met said Mr. X. Zelfs in het Engels is er niets meer aan.’

In het genoemde weekblad zelf is ook al menigmaal geprotesteerd, de laatste keer op 2 mei jl.; de redactie verweerde zich met een scherts dat zij wellicht onderwerp en gezegde niet uit elkaar kon houden. Op 16 mei jl. zegt de lezer dat het antwoord had moeten zijn: omdat Time, ons grote voorbeeld, het ook doet. En het naschrift luidt: Omdat het in deze tijd van hoge papierprijzen mogelijk maakt veel met weinig woorden aan te duiden.

Nu vinden wij, eerlijk gezegd, de zaak niet belangrijk. Als iemand een bepaalde vreemdigheid in zijn stijl wil opnemen en handhaven, is dat zijn zaak. Hij mag doen wat hij wil. Wij hebben ook onze eigenaardigheden, o.a. dat we in O.T. veel ‘wij’ gebruiken. We geven grif toe dat alle leuke specialiteiten op den duur stomvervelend worden. Je kunt dan toch gewoon doorgaan met wat je gewend bent, of iets anders gaan verzinnen. Maar de opmerking over Time was raak. Twee jonge Amerikaanse journalisten begonnen in 1923 met de ‘newsweekly’, genaamd Time. Ze hadden niet alleen een nieuwe aanpak voor inhoud en berichtgeving, maar ook een ander recept voor de stijl gevonden. De ‘Time-formula’ is sindsdien wereldbekend geworden. De Time-stijl¹⁾ muntte uit o.a. door ‘inverted sentences with piled-on adjectives’ (onderwerp achter gezegde, opeenstapeling van bijv. naamwoorden). Vooral in weekbladen is elk woord kostbaar: wat met vijf woorden gezegd kan worden, moet niet in tien gezegd worden.

De Time-stijl is in talloze ingezonden stukken en artikelen het mikpunt van kritiek en spot en parodie geweest in de Engelstalige wereld. Het beroemde blad Punch imiteerde 24 december 1960 een heel nummer in deze stijl; het hoofdartikel was gewijd aan Goodwill-man Claus (= de kerstman). Niet alleen het bijvoeglijke-bepalingengezwel maar ook de omdraaierij moest het ontgelden: Concludes Schmitz; Scoffed President Mskimba; Says 5-ft. 3 in., smooth-checked Stanleyk. enz.

Deze omdraaiingen hebben kennelijk ook de Engelsen en Amerikanen geïrriteerd. De bijvoeglijke bepalingen zeggen zoveel mogelijk over het onderwerp: the new owner, 31-year-old Mrs Sheena Simmons, wife of a retired auctioneer from Bourne End. Na die lange reeks zou pas het woord ‘said’ kunnen komen. De omdraaiing helpt: Said 31-year-old Mrs. Sheena Simmons, wife of a retired auctioneer from Bourne End.

De Time-formula is in vele landen nagevolgd, o.a. in Frankrijk (l'Express) en in Duitsland (Der Spiegel). Over de stijl van Der Spiegel zijn al heel wat artikelen geschreven. Ook dit blad kent de omdraaiing: Fragte die Frankfurter Allgemeine; Erläuterte Kardinal Frings. Enzensberger heeft eens in een essay²⁾ een vlijmscherpe parodie op die stijl gegeven door een korte biografie van Goethe in de Duitse Time-formula te maken.

Voorbeelden van deze stijl in het Nederlands: Antwoordde een ban de bom-bons op vragen om inlichtingen over het afvallige statenlid (18-4-'64); Doceerde met krijtje op schoolbord Schellinger in Schweizerdeutsch (id); Fulmineert vernieuwing op alle fronten voorstaande Bergkamp (id); Kraakte moeders stem uit Stockholm na de minutieuze beschrijving (16-5-'64); Releveert herboren Duys, huisvader van de 9- en 5-jarige telg (id); Meent de als PG. voor voetbalminnaars voldoende aangeduide doelman (id).

Dit soort stijl is in Amerika bekend als Timese. Het schijnt dat deze nu evenwel is afgezworen; wel is de stijl gebleven die een maximum aan begrijpbare informatie in één zo kort mogelijke zin stopt.

Vooral de Duitsers hebben verregaande ‘Kultur’-conclusies getrokken uit de vele typische Time-stijlelementen, nagebootst in Der Spiegel. Het lijkt ons eigenlijk allemaal wat ver gezocht. Wij willen de omdraaiing niet in bescherming nemen (dat kan trouwens nooit, op taalkundige gronden althans), maar zwaar geschut in stelling brengen als ‘taalbederf’, ‘taalverkrachting’ e.d. lijkt ons wat te ver gaan. Voorzover wij tenminste weten, heeft de omdraaiing, buiten het bewuste weekblad, nog niet al te veel verbreiding gevonden. Wel kan men natuurlijk bezwaar maken tegen de goedkope imitatie van een buitenlands voorbeeld³⁾.

Nog iets heel anders. De wrevel over de omdraaiing in het internationale Timese kan mede oorzaak zijn van een algehele verkettering van de journalistieke stijl. Wij willen daarvoor waarschuwen. Journalistieke stijl is moeilijk. Er zijn goede en slechte stilisten onder de krantenschrijvers. Maar wees nooit onrechtvaardig in uw (hoe goed ook bedoelde) kritiek. Denk aan het woord van Meyers⁴⁾: ‘Als men de omvang van een groot dagblad stelt op 25.000 woorden en als men daarin na ijverig speuren, een tiental fouten aanstreept, dan betekent dit 0,04%. Men mag dit veel of weinig noemen, maar wie hierop reageert met termen als hemeltergend, plomp, onbeschaafd en onbeschaamd, die maakt zich toch wel, zacht gezegd, aan enige overdrijving schuldig.’

1) H.M. Reyzer: Haagse Post, dutch weekly. Gazette, Int. Journal for Mass Communication Studies, no. 4, 1963.

2) Enzensterger, H.M.: Einzelheiten, 1962, blz. 66.

3) o.a. Nooteboom in De Volkskrant, 15 mei 1962.

4) Meyers, J.A.: Zin en Onzin in het hedendaags taalgebruik, 1952, blz. 22.