Onze Taal. Jaargang 32

[p. 21]

[Nummer 2]

Wat, dat, hetgeen, wier, wiens, diens

Er zijn in het moderne Nederlands weinig woorden die men zo vaak verkeerd gebruikt als het woord ‘wat’. Veel sprekers kennen blijkbaar het verschil tussen dat en wat volstrekt niet meer. In de schrijftaal is het niet zó erg, maar toch erg genoeg. In een aantal gevallen komt deze verwarring niet voor. Bijvoorbeeld niet in: Heb je wat meegebracht? Wat heb je het druk! Wat er ook moge gebeuren. Neem er maar wat. Men vindt de verwarring, naar ik meen, uitsluitend bij de zogenaamde betrekkelijke voornaamwoorden. Men hoort b.v.: Het huis wat ik gekocht heb.

Het onderscheid tussen het gebruik van wat en dat in deze betekenis (betrekkelijk voornaamwoord) is echter eenvoudig genoeg. Het woord ‘dat’ heeft altijd betrekking op een bepaald woord, terwijl daarentegen ‘wat’ altijd slaat op iets vaags, of op een gehele zin.

Het verschil in betekenis en gebruik komt duidelijk in deze twee zinnen uit:

1	Hij gaf ons elk een geschenk dat we aardig vonden.
2	Hij gaf ons elk een geschenk wat we aardig vonden.

In het eerste geval vonden we het geschenk aardig, in het tweede het feit dat we iets kregen, ervan afgezien of we het geschenk aardig vonden.

In de volgende zin is het woord ‘wat’ dus verkeerd gebezigd: ‘Hare Majesteit de Koningin heeft mij verzocht u haar welgemeende dank te willen overbrengen voor het zeer gewaardeerde telegram wat zij mocht ontvangen van de Christelijk-Historische Unie ter gelegenheid van de jaarvergadering.’

Goed gebruikt daarentegen is het woord ‘wat’ in de volgende zin: Hij heeft een boek van mij geleend en wat erger is, het nooit teruggegeven. Verkeerd evenwel is het gebruik van wat in: ‘Ze vertelde me eerst, alsof het een sollicitatie gold dat ze zeven jaar was en een zusje, wat onbekommerd meehuppelde met de dartelheid van een voorjaarslammetje, vier.’

Na het woord ‘iets’ kan men zowel ‘dat’ als ‘wat’ gebruiken. Wordt precies gezegd wat dit ‘iets’ is dan volgt ‘dat’. Is ‘iets’ vaag, dan volgt ‘wat’. Hij bezit iets, dat van waarde is en dat is zijn werkkracht. Hij heeft iets, wat me tegenstaat. Vergelijk ook nog: zij bezit iets dat haar mij dierbaar maakt en dat is haar naastenliefde (bepaald). Zij heeft iets wat mij tegen de borst stuit (vaag). Niets is er dat ik erger vind dan zijn inhaligheid (bepaald). Hoe slordig men zich tegenwoordig uitdrukt, blijkt uit de volgende zin. Epeffen, opeffen, upeffen (de h spreken ze er niet uit) is voor de Westvlaming het platste dialekt wat er bestaat.

Eveneens fout is: ‘Voedseldeskundigen zijn het er lang over eens dat olijfolie het beste spijsvet is, wat een mens maar gebruiken kan.’ Zodra men het woord spijsvet uit de zin weglaat en men dus schrijft: het beste wat een mens maar gebruiken kan, is de zin wel goed. Hieruit blijkt, dat ‘wat’ op iets vaags slaat, maar ‘dat’ op iets bepaalds. Vergelijk ook nog: het beste wat je kunt doen en: het uiterste wat ik kan toestaan.

Duidelijk komt het verschil ook uit in de volgende zinnen:

1	We zullen een soepje eten dat je verkwikken zal. Nu is het soepje het verkwikkende.
2	We zullen soep eten, wat je verkwikken zal. Nu is het niet de verkwikkende soep, waarover het gaat, maar een gehele zin.

Soms is de verleiding groot ‘dat’ voor ‘wat’ in de plaats te zetten, zoals b.v. in deze zin: ‘Doch vier jaar na de intocht van het rode leger produceerden de fabrieken 1.600.000 ton staal, wat in 1959 was aangegroeid tot bijna negen miljoen ton.’ Hier slaat ‘wat’ natuurlijk niet op het woord staal, maar op de gedachte: het produceren van staal, dus op een soort beknopte zin.

Deze laatste opmerking geldt ook voor: Wij zullen hem twee namen geven, wat hier de gewoonte is.

[p. 22]

We horen ook het verschil in:

1	Het is een meisje met goede scholing, dat dit werk best aankan.
2	Het is een meisje met goede scholing, wat stellig een voordeel mag heten.

Een eigenaardigheid doet zich bij een zin als deze voor: we zullen hem Jan noemen, wat een mooie naam is. Blijkbaar heeft het woord geen betrekking op Jan, want dan zou de zin moeten luiden, Jan, die een mooie naam is. Hoe is dit te verklaren? (Eenvoudiger is de kwestie b.v. in: We zullen hem Jan noemen, wat zijn grootvader leuk zal vinden. Hier slaat ‘wat’ op de gehele voorafgaande zin, dus dit gebruik klopt met de hierboven gegeven regel.) Ik verklaar het gebruik voor mijzelf aldus: wat slaat niet op deze bepaalde Jan maar op de gehele klasse van Jannen. Daardoor gaat men weer naar het vage en het woord heeft dus geen betrekking op een voorafgaand zelfstandig naamwoord. Daarom kan het geen ‘die’ zijn.

Ook hetgeen gebruikt men dikwijls verkeerd. Het is een woord dat nooit op een zelfstandig naamwoord betrekking kan hebben. Juist is: hetgeen je daar gezegd hebt, klopt niet.

Een voorbeeld van verkeerd gebruik vindt men in deze zin: ‘Ook namens mijn vrouw dank ik de leden van de vereniging voor de bewijzen van vriendschap, hetgeen we op ons zilveren feest mochten ontvangen.’ Hier is natuurlijk ‘die’ bedoeld. Maar in de oren van sommige mensen klinkt hetgeen deftiger en dus gebruiken ze dit woord in plechtige stijl: ‘Het is mij een behoefte hartelijk dank te zeggen voor de verrassende hulde in het bijzonder bij ons 30-jarig huwelijksfeest, hetgeen wij op 3 november mochten herdenken.’

Hoe spoedig zulk een fout navolging kan vinden, blijkt uit een zin, die ik in een bekend onderwijsorgaan vond: ‘Over de uitbreiding der studiebevoegdheden van het gymnasium bèta is nu langzamerhand wel zoveel geschreven, dat men er wel het zwijgen toe zou kunnen doen, ware het niet dat ik één argument nog niet heb gehoord hetgeen ik hier dan gaarne te berde wil brengen.’

Vermoedelijk kwam de schrijver ertoe ‘hetgeen’ te gebruiken daar hij pas ‘dat’ had gebezigd en herhaling wilde voorkomen. Maar ‘hetgeen’ kan nu eenmaal niet op het woord ‘argument’ slaan.

In ambtelijke stijl vindt men eveneens hetgeen verkeerd gebruikt: ‘Men doet dan goed, het nummer van de beschrijvingslijst, hetgeen staat in de rechtbovenhoek van het aangifteformulier te vermelden.’

Misschien ook verwart men het soms met hetwelk, een woord dat wel deftig ouderwets klinkt, maar de plaats van ‘dat’ kan innemen. Men kan dus wel schrijven: ‘Het boek, hetwelk ik u zond’. Aan te raden is dit niet, behalve wanneer men een herhaling van ‘dat’ wenst te voorkomen.

Ditzelfde geldt voor ‘welke’: ‘Al de vragen, welke u mij gesteld heeft’, is juist maar ouderwets.

Men vergelijke ook nog deze zin: Zij hebben grote kapitalen in die ondernemingen gestoken, die (welke) geheel verloren zijn. Voor ‘welke’ leest men ook soms nog: dewelke. Dit is echter uitermate ouderwets.

Men dient er ook op te letten dat wier en wiens in verzorgd Nederlands slechts op personen betrekking kunnen hebben. De volgende zin is dus fout: ‘Dit is een muziek, wier geur die is van een levensblije natuur.’ Indien zoals hier het voornaamwoord betrekking heeft op dingen, zou men ‘welks’ of ‘welker’ moeten gebruiken. Daar deze woorden ouderwets-deftig klinken, is het beter een andere zinswending te kiezen b.v.: deze muziek heeft de geur van een levensblije natuur. Daarmee vermijdt men dan tevens het gallicisme: is van.

Hoezeer men de kluts kwijt is op dit gebied, blijkt uit een advertentie in een van onze grote bladen. Daarin vraagt een firma een jongedame, hetwelk goed kan typen.

Uit een boekbeoordeling in een onderwijsblad haal ik aan: ‘In tegenstelling met bepaalde van haar generatiegenoten, wiens werk men nihilistisch, destructief en bandeloos heeft genoemd, schrijft Lenie van Wijk - naar vorm en inhoud - op een wijze die weldadig aandoet’.

Een fout van ongeveer dezelfde aard is: ‘Dickens loofde de deugden van zijn tijdperk en viel in vernietigende satiren diens gebreken aan’ (moet zijn: ervan).

dr. F.C. Dominicus.

Bovenstaande bijdrage is - met de toestemming van de schrijver en de uitgever - ontleend aan het boekje Schrijft u ook zulk Nederlands? (Van Goor Zonen, Den Haag, 1962, tweede druk). Wij bevelen het boekje gaarne bij u aan.