Onze Taal. Jaargang 31

[p. 33]

Maak zelf eens een nieuw woord

‘In het vlijpe bradje D. werd op een spogelbag in de haap oktober, des nottebags omtrent één oze, de dreile ijmeren zweke neergelaten van een goele priftigans,...’ enz. - Herkent u dit stukje onzin? Het is een smakeloze profanatie van de beginregel van een geheiligde Camera-tekst: De familieStastok: ‘In het kleine stadje D. werd op een donderdag in de maand oktober, des namiddags omtrent één ure, de steile ijzeren trede neergelaten van een gele diligence...’ enz. De naamwoorden in de oorspronkelijke regel zijn vervangen door andere woorden die niet Nederlands zijn, geen enkele betekenis hebben, maar Nederlands hadden kunnen zijn. Wat hun klankbouw betreft althans. De combinatie vl komt als beginklank voor: vlak; de lange ij na de vl: vlijm; de p na de ij: rijp; verbuiging is zelfs ook mogelijk rijp-rijpe, zo ook vlijp-vlijpe.

De leer die zich bezighoudt met de studie van de spraakklanken, in zover zij onderscheidende waarde hebben, noemt men de fonologie. Fonemen zijn klanken met onderscheidende waarde. De fonoloog bestudeert de verhouding van de spraakklanken tot het hele klanksysteem van de betrokken taal. Hij beschrijft o.a. de distributie van de fonemen, d.w.z. de plaatsen in het woord waar zij kunnen voorkomen. Zo is in het Nederlands voor een beklemtoonde klinker wel mogelijk een kn (knoop), een kl (klas), een kr (krot) en een kw (kwast), maar andere combinaties met k voorop zijn aan het begin van een woord onmogelijk: ks, kp, kt enz. Na een ui en ij is bijvoorbeeld wel een m mogelijk: ruim, rijm, maar nooit een r: duir, dijr kunnen niet bestaan.

Er zijn vele ‘open plaatsen’ in het Nederlands, in elke taal trouwens. Er hadden veel meer in het betrokken klanksysteem passende woorden kunnen bestaan. Prik en pril zijn er, kift en drift ook. Waarom niet prift? Dichters hebben zich soms, voor het plezier van de kolder, op de open plaatsen geworpen. Buddingh schept wonderlijke wezens als de bienekebolder. In de Nederlandse Nonsens op Rijm (uitgave Het Spectrum, Utrecht) staat het zonderlinge gedicht:

't Was grol en gloei en slomig broei
In lure, slore stirren.
Het was sar stomig in mijn krol,
Daar stonk een kwalm van schit en brol,
Er sloomden glome knirren.

Toon Hermans noemt zich in zijn eerste One-man-Show een klankenverzamelaar. Hij parodieert daarin een voorzitter die een vergadering moet openen, laat de man een stuk Nederlandse zin zeggen: ‘mijn broer die zelf banketbakker is’, gaat dan verder met wat onbegrijpelijke maar Nederlands lijkende ‘lege’ woorden en pakt dan de begonnen zin weer op met gewone taal. Hij gaat zelfs nog een stap verder door Italiaanse klanken te maken waar Nederlands in doorklinkt: Nottebelle margarinetta, moetjes watore.

Men kan woorden als vlijp en prift synthetische woorden, kunstwoorden noemen. Als men voor het maken van nieuwe woorden alléén maar gebruik zou kunnen maken van kunstwoorden, zou men het geheugen van de taalgebruiker onnoemelijk zwaar belasten. Stel u voor dat de spelers in een voetbalelftal namen als: lars, kwiert, hijlzer, spurf, enz. zouden krijgen. Of dat de honderdduizenden nieuwe begrippen in de techniek namen zouden moeten krijgen als: lierf, schunt, sjak, luig enz. Toch is het idee niet zo ongezond als men op het eerste gehoor denkt. Voor helikopter is hef voorgesteld; het zou prachtig kunnen dienen in woorden als hefpiloot, hefpassagier enz. Voor de Rotterdamse Metro is aan trin gedacht (naast tram en trein): trinkaartje, trinuitgang. Eigenlijk jammer dat dit woord geen kans heeft gehad.

De kolossale uitbreiding van de ‘materiële wereld’ waarin wij leven, vraagt een vloed van nieuwe woorden, die geen enkele levende taal meer kan bieden. Men grijpt daarom vaak terug op klassieke stammen, die voor de oud-gymnasiast (misschien?) nog herkenbaar zijn, maar voor het overgrote deel van de taalgemeenschap toch nieuw zijn, als het ware synthetisch, als het ware kunstwoord. Het voordeel van dit middel is dat men met dergelijke stammen een ordening, een net van woorden kan opstellen: geo komt van het Griekse gè (aarde): geologie, aardkunde. Met geo maakt men geo-elektrisch, geo-chronologisch, geo-isotopisch. De scheikundige maakt met hydr (vergelijk: hydrogenium = waterstof) hydraat, hydride; het onderscheid in de uitgang duidt op verschillende waterstofverbindingen. Zeer bekend is het procédé bij de namen van geneesmiddelen: dermofungin, reverin, pyramidon, woorden waarvan sommige delen naar een bepaalde betekenis wijzen. In Nederland is zelfs de rekenmachine te hulp geroepen om tienduizenden van dit soort woorden te maken, waaruit de fabrikant dan een keuze zou kunnen doen.

Daarnaast maakt men ook gebruik van formulewoorden als V 200, 2 C V (Deusjevoo!) IBM 200, EABC 80 (een woord dat thuishoort bij de radiobuizen) of woorden als diode, duodiode. De natuurkundige en de elektrotechnicus kunnen u dozijnen van deze soort noemen. De mens heeft ten opzichte van deze woorden een volkomen zakelijke instelling. Het gaat hem om de dingen en niet meer; hij legt door middel van de naam geen enkele persoonlijke, menselijke verbinding tussen het ding en zichzelf. Soms zouden deze woorden ons een beetje angstig maken: ze vertegenwoordigen - denkt men dan - een geestloze tijd. Volkomen ten onrechte. Maar het is wel opmerkelijk dat in zgn. science-fictionromans, waarin griezelstof aangaande de toekomst wordt gepresenteerd, de dingen en zelfs de mensen dikwijls door middel van dit soort synthetische woorden worden beschreven: raket BX 109, landingsplaats WY 23.

Deze woorden zijn onbezield omdat ze niet historisch zijn, niet in de lange geschiedenis van de taal zijn meegekomen. Kan de mens dan geen nieuwe woorden meer maken, waarin hij iets menselijks legt? Kan hij dan geen beroep doen op woorden uit ‘uitstervende’ vakken als dat van de molenbouwer? Het laatste zou inderdaad mogelijk zijn, maar het effect zou waarschijnlijk niet veel anders zijn dan dat bij het synthetische woord, als het totaal onbekende woorden betreft; im-

[p. 34]

mers, dat woord uit de molenbouwersvaktaal is voor de bouwer van gasturbines even vreemd als welk kunstwoord dan ook.

Het voor ons gevoel zo geheimzinnige vermogen van de mens om zelf met het voorhanden zijnde klankenmateriaal nieuwe woorden te scheppen lijkt verdwenen. We nemen met de scooter de ‘skoeter’ over en maken er geen nieuw woord voor als prift. Het ontstaan van woorden is vanouds een geliefd onderwerp geweest van wijsgeren. Trouwens, ieder van ons kan wel eens wat mijmeren over de intrigerende vraag waarom de man ‘man’ heet, de vrouw ‘vrouw’, en niet andersom. Plato redetwist in zijn dialoog Kratylus over de vraag of de woorden phusei dan wel thesei zijn ontstaan, d.w.z. of ze van nature zijn zoals ze zijn, dan wel geheel willekeurig gemaakt zijn. De waarheid ligt in het midden. Ze zijn zowel van nature als uit willekeur ontstaan.

Men vergeet bij mijmeringen over het ontstaan van de taal maar al te licht, wat voor een enorm lange tijd er nodig is geweest is voordat - biologisch gezien - de ‘mens’ bestond. Het jaar van zijn ‘geboorte’ uit het ontwikkelingsproces daarvoor wordt op ongeveer 500 000 v.Chr. gesteld. Hoelang heeft het geduurd eer het wezen uit die oertijden schedelbouw, hersenen, zenuwstelsel, hoor- en spraakorganen had, die hem tot echte taaluitingen in staat stelden? Karl Ammer rekent ons heel plastisch voor dat in de oertijden de mens één woord per duizend jaar schiep. Theorieën over de prikkel tot taaluitingen zijn er genoeg. Men heeft gedacht aan geluiden als begeleiding bij het werk, aan imitatie van natuurgeluiden, aan klanken bij seksueel contact, aan emotionele kreten bij pijn en vreugde. Het moment van de taalgeboorte is de symbolisering door middel van het geluid, d.w.z. dat het geluid het ding aanduidt, het vermogen dus dat de geluidmaker de wereld in hem en om hem heen in klanktekens kan beschrijven. Dat voor dit vermogen een zeer lange ontwikkeling nodig was, spreekt vanzelf.

Nu lijkt dan dat proces afgesloten; lijkt, want in werkelijkheid verandert de taal toch, komen er toch nieuwe woorden bij. De prikkels tot taalschepping komen niet direct meer uit het ritmische klanken uitstoten bij bomen vellen of bij roeien; lang bestaande loze kreten worden niet meer langzaam tot een woord dat als symbool gebruikt wordt. De mens pakt niet ergens een onbezet stuk klank (prift) en geeft het bewust een betekenis (scooter). Toch zijn er mogelijkheden in de moderne woordvorming, die aan dit idee doen denken. Ook nu worden klankbouwsels met een betekenis ‘bezet’; er wordt heel bewust naar gezocht, de honderdduizenden jaren durende groei uit de ongeordende ‘klankenbrij’ ontbreekt uiteraard. Een bekend voorbeeld is het woord ‘gas’, opzettelijk in de zeventiende eeuw door de Brusselse scheikundige Van Helmont gemaakt, naar de overeenkomst met het Griekse woord ‘chaos’.

Er zijn meer verschijnselen die gelijkenis vertonen met dat van de kunstwoorden. Het procédé is anders: aan een bestaand woord wordt een nieuwe betekenis gehecht. Soms ontstaan nieuwe woorden doordat eigennamen worden gebruikt voor nieuwe begrippen: ampère, celsius, ohm en in de jongste tijd: fermi, curie. Deze werkwijze is in het geheel niet nieuw; woorden als kiekje, flikje, guillotine, silhouet stammen van een eigennaam. Ja zelfs een van de meest Nederlandse woorden als fiets, nog geen honderd jaar oud en van afkomst onzeker, wordt wel eens afgeleid van Viets, de naam van een negentiende-eeuwse rijwielbouwer uit het midden van ons land. In ieder vak komen woorden voor die van eigennamen stammen. De medische wetenschap heeft ze bij tientallen om anatomische delen of ziekteverschijnselen aan te duiden: buis van Eustachius, basedow-ogen. Tegen dit soort woorden zijn wel terminologische bezwaren te noemen, maar ze zijn in ieder geval handig; ze geven met één woord aan waar anders een lastige omschrijving nodig zou zijn: de ziekte van Darling = reticulo-endotheliale cytomycosis.

Een andere zeer bekende en geliefde methode om nieuwe woorden te maken is het gebruik van afkortingen. Het is handiger met DDT te werken dan met ‘dichloordiphenoxytrichlooraethaan’. Paul Zumthor meent in een verhandeling (1951) dat de neiging tot afkorten in Europa zich vooral uitgebreid heeft door Engelse en Russische invloed. Het Engels ging meer te werk met de beginletters van de woorden, het Russisch daarentegen met gehele lettergrepen. Het bekende Russische woord kolchoz = kollektiwnoje chozjaistwo (gemeenschappelijke boerderij).

Men kan onderscheiden: gedeeltelijke afkortingen, bijvoorbeeld D-trein, Technicolor, Euromarkt; lettergreepwoorden, bijvoorbeeld Benelux, Caltex, isotron, Horecaf; letterwoorden radar, ANP, NCRV, HBS, VARA. Bij de uitspraak van de laatste groep kan men te werk gaan op twee manieren, nl. ha-bee-es en vara. De eerste uitspraak vindt men wanneer het letterwoord uit medeklinkers bestaat. Grilligheden zijn ook hier: UNO is niet uu-en-oo maar uno, terwijl RAF nooit raf is maar altijd er-aa-ef, dit laatste wel onder invloed van de Engelse uitspraak. Meestal zijn afkortingswoorden afkomstig uit de commerciële, wetenschappelijke of officiële taalkring: een enkele maal ontmoet men in gemeenzame taal ontstane letterwoorden. Zo hebben wij eens iemand horen klagen over het ‘kirsysteem’, waarmee hij het gebruik bedoelde om de mensen met een Kluitje In het Riet te sturen!

Het is boeiend om te zien hoe de naar woorden hongerige reclamemannen in hun drang en hun plicht om origineel en aantrekkelijk te zijn, nieuwe woorden scheppen. Kijk maar rondom u op de schuttingen, op de winkelruiten, in de kranten. De Bijenkorf maakte de decenniade (decennium en olympiade?). De -omatics zijn niet van de lucht. De Nieuwe Taalgids (53, 159 en 54, 198) heeft gewezen op het zeer populaire achtervoegsel -ette, dat ‘een zekere luxe, verfijning, raffinement’ suggereert: modinette, bungolette, naturette, flexilette enz.

De reclamemannen (en niet alleen zij) maken ook in grote mate gebruik van het vreemde woord. Zouden sommige dezer woorden ook niet in zekere zin als kunstwoord kunnen worden opgevat? Ze gaan er vooral goed in, als ze precies in ons klankensysteem passen

[p. 35]

en open plaatsen bezetten: team, set, strip, flat; m.a.w. er is ruimte voor een Nederlands woord tiem, set, strip en flet.

Vreemde woorden vervangen door gewone woorden uit de eigen taal is al een netelige zaak; nog hachelijker wordt het wanneer men voor dat doel buitenissige woorden voorstelt. Een interessante poging om nieuwe woorden te maken met bestaand (soms verouderd) materiaal heeft Ernst Schär ondernomen voor het Duitse taalgebied. In zijn boek ‘Betrachtungen zum Sprachtum der Gegenwart und Entwurf zur Wiederbelebung des deutschen Wortbaus’, gaat hij van de gedachte uit dat men voor nieuwe woorden veel beter stammen uit de eigen taal kan gebruiken dan uit dode talen. Zo neemt hij oude voorvoegsels en achtervoegsels. Een minister wordt een Öberam (oberste Behörde). Met -od (vergelijk ons Nederlandse kleinood) maakt hij Rausod (piano), Mahlod (dessert). Hinguld is interesse, wixefach betekent gecompliceerd, Innewick probleem, Umeud klimaat (nl. wat om iemand is), zinnerich klassiek (auf der Zinne - op de tinnen), Andepfind karakter (wat men bij een ander 'empfindet). Soms fabriekt hij kofferwoorden als Toso voor baby (Tochter en Sohn), Politz voor fauteuil (Polster en Sitz). Goede vondsten zijn grundingen = mediteren (over de ‘Grund der Dinge’ denken), Zuwalt = attaché, Querboll = barrière (quer en Bollwerk), birgisch = alpinistisch.

Met dergelijke woorden heeft Schär geen schijn van kans in het moderne Duits. Daarvoor zijn de bestaande vreemde woorden al veel te veel in het maatschappelijke leven verankerd. Tegen het principe op zich zelf kan men moeilijk bezwaar maken; iets heel anders is het of men er verstandig aan doet zich van gangbare woorden te bevrijden door geheel nieuwe te scheppen. In sommige, voornamelijk door geografische oorzaken geïsoleerde taalgebieden komt ook het verschijnsel voor dat internationale woorden met eigen materiaal vertaald worden. Een bekend voorbeeld daarvan is het IJslands, waarin betrekkelijk weinig vreemde woorden bestaan. Radio is in die taal utvarp (denk aan het Afrikaanse uitsaai), televisie = sjónvarp (sjón is zicht, kijk), politieagent = lögreglumathur (wetregelman). Zelfs een typisch modern begrip als sex-appeal heeft een IJslandse vertaling: kynthokki. Men zou het haast in het Nederlands willen proberen: sex-appeal = kunnelok!

Kunnelok ziet er uit als een kunstwoord maar is dat toch niet. Het is een samenstelling van een zelfstandig naamwoord (vergelijk: van beiderlei kunne) en een stam van een werkwoord. Maar daarmee betreden wij een nieuw, werkelijk onafzienbaar groot veld van mogelijkheden om nieuwe woorden te maken: samenstellingen en afleidingen.