Onze Taal. Jaargang 31

[p. 13]

[Nummer 3]

De moedertaal in het bedrijfsleven

De Vereniging van Leraren in Levende Talen heeft in het begin van dit jaar haar gouden jubileum gevierd, met een feestelijke vergadering, een congres, een tentoonstelling waarop ook ons Genootschap vertegenwoordigd was. In ons land waar op de middelbare school het talenonderwijs zo'n ruime plaats inneemt, verricht deze vereniging door haar publikaties, haar tijdschrift en commissies voortreffelijk werk. Tijdens de vergadering van 3 januari 1962 heeft dr. J. Bartels, lid van de Directie Nederland van de Unilever, een voordracht gehouden over het gebruik van de moedertaal in het tegenwoordige bedrijfsleven.

Het stemt ons tot dankbaarheid dat de voorzitter van de jubilerende vereniging ons toestemming heeft gegeven om in ons blad de voordracht van dr. Bartels op te nemen. Jammer genoeg kunnen wij, wegens plaatsgebrek, niet meer dan ten hoogste een derde van de tekst overnemen. Wie de gehele rede wil lezen, verwijzen wij naar het tijdschrift Levende Talen, februari 1962 (uitg. Wolters, Groningen).

De belangrijkste voorwaarde voor het schrijven van een goede brief is beheersing van het onderwerp waarover men schrijft. Ongelukken ontstaan zodra iemand de taak krijgt een brief te schrijven en dan van zijn chef onvolledige inlichtingen ontvangt. Wat dit betreft vind ik het ook altijd een moeilijke opdracht voor de eindexamencandidaten een briefwisseling te moeten opstellen naar aanleiding van een situatie, waarin zij zich eigenlijk niet geheel hebben kunnen inleven. Het zal velen Uwer bekend zijn, dat vroeger het beroep correspondent bestond. Deze correspondenten vervaardigden meestal met doorschrijfpennen zakenbrieven aan de hand van veelal summiere gegevens van hun chefs. Stenografie en schrijfmachine hebben het gelukkig mogelijk gemaakt, dat tegenwoordig zij, die een zaak behandelen, ook zelf de correspondentie voeren. Hoe gauw een mededeling, die door een derde wordt overgebracht, onduidelijk wordt, illustreer ik even door een briefje aan te halen, dat ik over een ontwerp voor een nieuw laboratorium ontving. Het luidde als volgt:

‘Onze ingenieurs hebben erop gewezen, dat de plaats van de hoofdtrap met slechts één brandtrap, moeilijkheden zal kunnen veroorzaken voor de personeelsleden die het verst van de buitentrap verwijderd zijn, in geval dat brand de toegang tot de hoofdtrap zal blokkeren’. Niemand zal uit dit briefje kunnen opmaken, hoeveel trappen er geprojecteerd waren.

Naarmate de briefschrijver het onderwerp beter beheerst, ontstaat - en ook hiervan zijn er vele voorbeelden in de praktijk bekend - een nieuw probleem, namelijk, dat de schrijver zich vaak onvoldoende realiseert hoe moeilijk het voor de ontvanger van de brief kan zijn de bedoelingen van de schrijver goed te begrijpen, indien de ontvanger het onderwerp van de brief minder goed beheerst dan de schrijver. Een brief schrijven betekent dan ook zich verplaatsen in de gedachtenwereld van de ontvanger, die nu eenmaal veel minder gemakkelijk dan de gesprekspartner om nadere uitleg of verduidelijking kan vragen. Dit alles impliceert, dat elke brief een duidelijke formulering vereist.

Wat dit betreft wordt nogal eens gezondigd. Een belangrijke oorzaak hiervan is het feit, dat brieven in het bedrijfsleven meestal gedicteerd worden en onduidelijkheden ontstaan dan bijv. als men vlugger denkt dan spreekt en dus bepaalde er wel bij gedachte aansluitingen in de brief worden weggelaten. Een heel onschuldig voorbeeld van dit veel voorkomende euvel vormt de bedankbrief van een jubilaris:

‘Doordat ik, direct aansluitend aan mijn jubileum, enige

[p. 14]

tijd vakantie heb genomen, zij het mij vergund U hiermede alsnog mijn hartelijke dank te betuigen voor Uw gelukwens....’ Het excuus voor de wat late reactie op de gelukwens is kennelijk ergens tussen hoofd en pen blijven steken.

Een m.i. zeer belangrijke oorzaak van slordig en onduidelijk taalgebruik in het bedrijfsleven is het feit, dat heel vaak een brief niet rustig van begin tot het eind kan worden gedicteerd, maar dat het dicteren vele malen wordt gestoord door telefoongesprekken en andere onderbrekingen. De telefoondraad is vaak de schuldige als de draad van een betoog wel eens zoek is. Te weinig heeft men of geeft men zich in het bedrijfsleven de gelegenheid een brief eerst in concept op te stellen. De Overheid volgt hier een voorzichtiger methode en ik meen, dat de minute altijd nog een nuttige functie vervult.

Bijzondere zorg is natuurlijk nodig bij het opstellen van telegrammen en telexberichten. Kort en bondig formuleren is nu eenmaal een kunst, die niet iedereen verstaat. Een voorbeeld ter verduidelijking: Olie wordt soms in vaten verzonden en dan vaak met vat en al verkocht en soms in tankwagon getransporteerd. Zo'n tankwagon wordt dan natuurlijk niet meeverkocht. Een exporteur nu wilde een prijs overseinen voor olie, te leveren niet in vaten maar in tankwagon. Hij telegrafeerde toen: ‘Offreer voor prijs × 10 ton olie inclusief tankwagon’, in plaats van in tankwagon en bood aldus heel wat meer te koop aan dan hij dacht en dan hij wilde.

Nu ik vastgesteld heb, dat in een wereld, waarin het tempo steeds hoger wordt, ook steeds grotere eisen voor de kunst van het stellen moeten gelden, volgt al vanzelf, dat ook hier de taak van het onderwijs er niet gemakkelijker op wordt. Het valt mij geregeld op hoe zelfs vele academici moeilijk kunnen stellen, laat staan dicteren. Ter adstructie een voorbeeld uit het proza van een zeergeleerde heer:

‘De capaciteit wordt door de orders van de huidige afnemers maar gedeeltelijk gebruikt, zodat een grote niet uitgebuite overcapaciteit aanwezig is. Dit terwijl de installatie in Engeland, waar de grondstof van derden gekocht dus niet in eigen bedrijf wordt geproduceerd, de produktie nauwelijks meer aankan en een uitbreiding van deze installatie in overweging was’.

U hebt ongetwijfeld de dubbele openslaande portebrisée deur eruit gehaald al was hij dan in het Duits vertaald.

Uit de voorbeelden, die ik citeer mag U natuurlijk niet concluderen, dat iedereen in het bedrijfsleven de moedertaal mishandelt. Wat ik alleen wil betogen is, dat er m.i. nog veel ruimte is voor verbetering in het taalgebruik. Daarbij is het mij opgevallen, dat - en zeer verwonderlijk is dat natuurlijk niet - juristen vaak veel beter dan bijvoorbeeld andere academici geleerd hebben zindelijk te denken en te schrijven. Het komt dan ook geregeld voor, dat brieven via een juridische afdeling worden geleid, niet omdat de inhoud juridische aspecten bevat, maar alleen om er zeker van te zijn dat het geschrevene duidelijk de bedoeling van de schrijver weergeeft.

Ik heb tot nu toe over het zuiver stilische aspect van het schrijven nog weinig gezegd. Ook hier geldt, dat de factor haast en het feit, dat de meeste brieven worden gedicteerd, ertoe leiden, dat het cijfer voor de stijl van het geschrevene vaak niet hoog kan zijn. Ik behoef U nauwelijks te vermelden, dat tante Betje ook bij het bedrijfsleven een veel geziene gast is. Voorbeelden van haar optreden kent U ongetwijfeld te over en.... behoef ik dus hierover niet verder uit te weiden.

Sprekende over de nadelen, die het dicteren van brieven soms én voor de duidelijkheid én voor de stijl heeft, kan ik toch op een positieve kant welke stenografie voor het brieven schrijven heeft, wijzen. Ik doel op het feit, dat door het dicteren van brieven logischerwijze de afstand tussen spreektaal en schrijftaal vermindert. Als gevolg hiervan - en dit is m.i. een belangrijk winstpunt - wordt de schrijftaal persoonlijker. De gedachte, dat een brief onpersoonlijk moet zijn, is m.i. onjuist. De briefschrijver, die zich door zijn stijl en niet door de overigens toch meestal onleesbare handtekening van anderen onderscheidt, verdient daarvoor waardering. Ik heb van de waarde van persoonlijkheid in stijl een voorbeeld dat ik U niet wil onthouden. Het gaat over een merkenkwestie tussen twee zeepfabrikanten, waarvan er één - een Nederlander overigens - pas kort tevoren na een loopbaan in het buitenland in Nederland is teruggekeerd. De eerste brief luidde als volgt:

‘Waarde A, waarschijnlijk zult ge kunnen begrijpen, dat ik een beetje verbaasd heb gekeken, nadat ik m'n ogen had uitgewreven, toen ons door Uw Maatschappij een Deurwaardersexploit werd betekend over een onbenullige merkenkwestie. Als wij hier in Nederland onder Zeepfabrikanten eens iets hebben over een merk, dan bellen we elkaar eens op of we schrijven een vriendelijk briefje en het is bij mijn weten nog nooit voorgekomen, dat op een dergelijke wijze de zaak niet in orde kwam. Misschien mag ik U op deze goede Hollandse gewoonte wijzen, die U vermoedelijk nog niet bekend is. Ik vind het altijd maar naar wanneer collega's - zonder dat daartoe aanleiding bestaat - met Deurwaardersexploiten gaan werken. Dit moest mij toch even van het hart. Met vriendelijke groeten.’ Van het antwoord - dat een happy ending had - citeer ik alleen het begin:

‘Beste B, Ja, dat zit me een beetje dwars, die brief van U van 3 maart, want het is verre van mij om U te willen grieven, en uit Uw schrijven blijkt wel dat dit gebeurd is.’ Tot zover dit epistel.

Nauw verbonden met de factor persoonlijkheid, is het gebruik van de humor in de correspondentie. Het is merkwaardig te constateren hoe vaak gemeend wordt, dat een zakelijk stuk het hanteren van de humor uitsluit. Toch geloof ik, dat menige brief en menig stuk zouden winnen als de dorre zakelijkheid zou worden opgefleurd door enige humor.

Al eerder noemde ik de noodzaak van overtuigingskracht. Overtuigen per brief is veel en veel moeilijker dan overtuigend spreken. En toch geldt in het bedrijfsleven in het bijzonder, dat vaak belangrijker dan gelijk te hebben is gelijk te krijgen. Bovendien gaat naarmate de communicatie gecompliceerder wordt, het ‘goede zaken verkopen zichzelf’ slechts zeer ten dele op. Van groot

[p. 15]

belang voor het overtuigen is m.i. de compositie van de brief, het rangschikken van de argumenten en een zeer zorgvuldige samenstelling van de argumentatie. Natuurlijk geldt dit in beginsel evenzeer bij de mondelinge gedachtenwisseling, maar dan heeft men tenminste nog gelegenheid om te observeren of en hoe de gesprekspartner door de argumentatie wordt beïnvloed en bestaat nog de mogelijkheid om de redenering aan te vullen en te versterken. Verkopen per brief is bijzonder moeilijk en dit geldt ook voor het verkopen van een idee.

Ik zou vanmiddag verre van volledig zijn als ik geen aandacht zou schenken aan de barbarismen. Overigens heb ik de indruk, dat de germanismen na de oorlog terrein verloren hebben aan de anglicismen al kan zeker niet gesteld worden, dat de germanismen met Hitler zijn ten onder gegaan. Ik heb begrepen, dat ik wellicht tweedracht zaai onder Neerlandici als ik zeg, dat de uitdrukking ‘beter als’ één der meest voorkomende germanismen is. Over een moderner germanisme zoals in de zin, die vaak een opdrachtgever te horen krijgt: ‘Ik zal het gelijk even doen, Mijnheer.’ zullen de meningen wel meer ‘eenduidig’ zijn. Een voorbeeld van de gegroeide invloed van het Engels is het nogal eens gebruikte: ‘Het punt dat ik wil maken’ (the point I want to make).

Van de barbarismen naar het onnodig gebruik van vreemde woorden il n'y a qu'un pas. Ik meen, dat naarmate de contacten tussen verschillende taalgebieden steeds inniger worden, het waken voor de zuiverheid van de moedertaal een steeds gebiedender eis is. Het gebruik en het misbruik van vreemde woorden is trouwens niet zo'n modern verschijnsel als velen wel denken. Het viel mij op, dat in een briefwisseling uit het jaar 1907 niet werd gesproken over aandelen, maar over shares, niet over katoenolie maar over cotton oil en niet over de verhoging van invoerrechten, maar over een zoll-verhoging. Tot mijn grote verbazing werd het woord manager ook toen blijkbaar al verkozen boven dat van directeur. Ik citeer één enkele zin uit deze brief van ruim vijftig jaar geleden:

‘Zij verklaarden met een redelijke winst tevreden te willen zijn en overtuigd te zijn, dat er van de zaak niets kon komen, indien zij den Zoll op de cotton oil voor een deel in Anspruch wilden nemen, maar dat zij Mk. 3, - moesten hebben om een behoorlijk dividend van 7 à 8% op hun ordinary shares te kunnen uitkeeren.’

Er zijn dacht ik twee hoofdoorzaken die tot het onnodig gebruiken van vreemde woorden in de moedertaal aanleiding geven. De eerste oorzaak is luiheid. Men geeft zich eenvoudig niet de moeite om de vreemde woorden te vervangen door goede Nederlandse. In de zin die ik U net voorlas zou dit heel weinig moeite zijn geweest. Soms is dat veel moeilijker, juist omdat zo veel nieuwe begrippen op technisch en commercieel gebied uit het buitenland, en tegenwoordig in grote mate uit de angelsaksische wereld tot ons komen. Voor het begrip marketing is nog steeds geen even kort Nederlands synoniem uitgevonden en zo zouden er meer voorbeelden aan te halen zijn.

De tweede oorzaak voor het onnodig gebruik van vreemde woorden is snobisme. Een Engelse titel streelt kennelijk veler zelfbewustzijn. Een bedrijf, dat een academicus in opleiding wil nemen zou persé zijn wervingskracht verkleinen als het inplaats van de aanmelding voor trainees open te stellen, sollicitanten voor de functie van kaderleerling zou oproepen. De product-manager zou zijn vriendjes niet graag vertellen, dat hij de functie van artikel-chef bekleedt. Menig verkoopleider zal zijn oud-leraar liever mededelen, dat hij het tot sales-manager heeft gebracht. De copy-writer van een reclamebureau zou zich wat onwennig voelen als hij voortaan tekstschrijver zou heten. En de directeur van een bedrijf dat over een computer beschikt zou daar wellicht iets minder trots op zijn als hij voortaan over een rekenautomaat zou moeten spreken.

Bij een jubileum passen wensen. Ik heb er met betrekking tot het onderwijs in de moedertaal een drietal.

De eerste is deze, dat steeds meer de centrale positie van het vak Nederlands op de scholen wordt erkend. Dit betekent, dat het niet alleen de taak van de leraar Nederlands is op het juiste gebruik van de moedertaal toe te zien, maar dat hier een plicht voor alle docenten bestaat, die der b-vakken niet uitgezonderd.

Mijn tweede wens is, dat nog meer dan nu al het geval is getracht wordt de vaardigheid in het bondig formuleren aan te kweken. Ik besef, dat meer tijd voor dit onderwerp betekent minder tijd voor een ander, maar ik zou in dit verband willen opmerken dat het gemakkelijker is zijn kennis van de literatuur door zelfstudie te vergroten dan zonder hulp zijn vaardigheid in het formuleren te oefenen.