Onze Taal. Jaargang 31

Vaktaal is wartaal?

Ik leg mijn hart op een machine.
Sybren Polet.

De ontwikkeling van vaktermen in de techniek is tot nu toe voornamelijk een zaak geweest van invallen en beslissingen op goed geluk en van de behoeften van het ogenblik. De onaangename gevolgen zijn niet uitgebleven. In de vakliteratuur gaan er dan ook incidenteel stemmen op, die laten horen dat de verwarring langzamerhand zo groot is geworden, dat het tijd wordt er iets tegen te doen.

Het enige middel ertegen is een discipline die de stand van zaken opneemt, de beginselen vastlegt om de terminologische gebreken op te heffen, en de regels stelt om de ontwikkeling van de vaktaal in de hand te nemen en te houden.

Hetgeen volgt is een poging om enige fundamentele trekken van die vaktaal aan te wijzen, waarmee de bedoelde discipline rekening zal moeten houden, op straffe van een middel te zijn dat erger is dan de kwaal.

Natuurlijke tekens

‘Waar rook is, is vuur’, zeggen we. Rook en vuur hebben dan blijkbaar een natuurlijk en noodzakelijk verband met elkaar. Het ene wijst noodzakelijk op het andere; het ene is een natuurlijk teken voor het andere. Dat er ergens rook is, kan alleen maar betekenen dat daar ook vuur is.

Conventionele tekens

Wat geldt voor natuurlijke, geldt niet voor conventionele tekens. Bij deze laatste is het verband met de betekende zaak niet af te leiden uit de aard van die zaak of van dat teken, maar bestaat het slechts krachtens de gewoonte. De taal is een systeem van zulke conventionele tekens, die - in tegenstelling met de natuurlijke

[p. 8]

- evengoed anders hadden kunnen uitvallen of iets anders hadden kunnen betekenen. Door dit willekeurig karakter geeft geen enkel woord een bepaald begrip noodzakelijk en volledig weer, en kan eenzelfde begrip met verschillende woorden worden weergegeven. Hierop steunt gedeeltelijk ook de verklaring waarom er binnen de betekenis van een woord zoveel onderscheidingen mogelijk zijn, of waarom die betekenis kan veranderen.

De aspecten hiervan zijn voor de taalkunde bijzonder interessant, maar voor de praktijk zijn ze bovendien vaak bijzonder verwarringwekkend. In de techniek zijn het o.a. de synoniemen die veel kwaad kunnen doen. De dingen krijgen dikwijls een naam, afhankelijk van de toepassing: loglijn - gordijnkoord; grasschaar - schapeschaar. Zonder aan metafysica te willen doen, moeten we toch vaststellen dat zulke synoniemen optreden als soortnamen, en soortverschillen suggereren waar slechts individuele verschillen bestaan. Dit rechtvaardigt het verlangen in de techniek om de namen in de hand te houden; een verlangen dat veelal wordt misverstaan door allen die aan de anonieme spraakmakende gemeente een vermogen toekennen, dat ze bij de technicus afwezig wanen, het vermogen namelijk om te zeggen:

woorden ontwaak,
ik ben uw naam,
ik ben uw enige bestaan. (Achterberg).

Tweeërlei gebruik van de taal

De ontwikkeling van de taal is niet verstandelijk geleid; de taal is niet gebouwd op wetenschappelijk niveau, met wetenschappelijke middelen of voor een wetenschappelijk doel. Als communicatiemiddel zou de taal tekortschieten als dat wel het geval was, maar toch is hierop in dit verband nadere bezinning gewenst. Immers, al mist dan een taalsysteem het wetenschappelijk-systematische of technisch-nauwkeurige, toch zullen we moeten proberen het systematische en nauwkeurige onder woorden te brengen. De taal van de techniek zal dan van een taal, van een taalsysteem, een ander gebruik maken als de algemene taal. We moeten daarom onderscheiden tussen het ‘literair’ gebruik en het ‘praktisch’ gebruik van taal.

Bij het literair gebruik gaat het erom alle stilistische mogelijkheden uit te buiten en door betekenisnuancering en zinsbouw aan de woorden overredings- en overtuigingskracht te geven.

Bij het praktisch gebruik gaat het er niet om gevoelens te wekken, maar inzicht te geven. Het gaat om de zakelijke mededeling. Hierbij is helderheid van uitdrukking belangrijker dan schoonheid van uitdrukking (hoewel het een het ander volstrekt niet uitsluit). Hier zijn het niet de manieren waarop de woorden gebruikt worden, die het werk moeten doen; het zijn de woorden zelf die de voornaamste taak krijgen. Het woord en de woordvorm zijn belangrijker dan de zin en de zinsvorm. Daar komt nog het volgende bij. Het gaat in de techniek om concrete maaksels. Er is daardoor een neiging om het zelfstandig naamwoord te gebruiken en de andere woorden deze vorm of functie te geven: de duw, de pakking, het stuiklassen, het spuitgieten. Het laatste voorbeeld heeft nog een interessant facet. Men zou zich bij ‘spuitgieten’, gebruikt als werkwoord, zorgen kunnen maken over de vervoeging. Maar het werkwoord behoeft niet vervoegd te worden: het gaat om het proces, het procédé als zodanig, niet om het concrete spuitgieten dat is gebeurd, gebeurt of zal gebeuren. Vandaar dat ‘stofzuigen’ en ‘zweefvliegen’ wel vervoegd worden, maar ‘klaplopen’ en ‘buikspreken’ weer niet. In dit opzicht is taalzorg overbodig, want in dit opzicht zorgt de taal voor zichzelf.

Vaktaal en algemene taal

De vaktaal heeft dus - in vergelijking met de algemene taal - die overwegend mededelende functie die het nuttig gebruik van de taal vereist. De algemene taal - en de literatuur in het bijzonder - daarentegen heeft de bedoeling gevoelens uit- en aan te spreken. Dit is de affectieve functie, waarbij het literair, het schoon gebruik van de taal voorop staat.

De in het voorgaande geschetste opvatting geeft een belangrijk aanknopingspunt aan hem die orde wil scheppen in de vaktaal. Er volgt namelijk uit, dat hij zich niet moet bezighouden met de gehele spraakkunst. Zijn probleem is de woordkeus, niet de zinsconstructie (en zo weinig problematisch is dit laatste voor de gemiddelde technicus, dat dit zijn gebrek aan stijl verklaart, hoewel niet verontschuldigt). Hij kan zich nuttig beperken. Het is voldoende zich te bepalen tot de ordening van de betekenis en de vorm van de woorden. En dat ook weer niet van alle, maar alleen van die welke de begrippen van zijn vakgebied betreffen.

Een fundamentele en een praktische benadering

Men kan houden dat onze opvatting van de wereld in de loop van de eeuwen is gewijzigd, maar dat ons gebruik van de taalmiddelen hetzelfde gebleven is. Zo zijn ‘ritme’ en ‘energie’ zelfstandige naamwoorden, maar wat we ermee benoemen zijn voor ons inzicht niet langer zelfstandigheden. Zulke woorden drukken dus ficties uit en zijn zodoende de bron van alle verwarring en misverstand.

Vanuit dit fundamentele standpunt zou de beoogde ordening meer aanleiding geven de gehele algemene taal te hervormen dan alleen de vakwoorden te verbeteren. Minder revolutionair is het praktische uitgangspunt om zich te baseren op het taalkundig materiaal dat voorhanden is. Deze benadering van het probleem zal de technicus behoeden voor theoretische speculaties die niet tot zijn terrein behoren. Het heeft bovendien het praktische voordeel, dat zijn ‘nieuwe’ taal geen breuk met, maar een preciserende aanvulling van de algemene taal zal inhouden.

Dit ter geruststelling (en bekering tot medewerkers?) van hen die, zoals in het volgende voorbeeld, met taalkundige tangen op technische varkens jagen.

Kortsluiting tussen woordkennis en zaakkennis

Bij zijn terloopse bespreking van terminologische normalisatie verklaart drs. Bakker (OT, juni 1961) dat de technicus uit ‘logische scrupules’ de naam ‘wandcon-

[p. 9]

tactdoos’ is gaan gebruiken ‘voor iets dat reeds allang stopcontact heet’. Dit is in meer dan een opzicht onjuist.

Ten eerste: de gemiddelde technicus heeft weinig last van scrupules, en nog minder last van (wel last met) de logica.

Ten tweede: ‘stopcontact’ is vanouds een technische term; is overgenomen in de algemene taal en daar verkeerd begrepen en gebruikt, want ten derde: ‘stopcontact’ en ‘wandcontactdoos’ zijn in de elektrotechniek geen synoniemen. Het zijn twee verschillende namen voor twee verschillende zaken. Ter verklaring ten vierde: een wandcontactdoos is een bepaald soort contactdoos en een stopcontact is het samenstel van een contactdoos (soms dus een wandcontactdoos) en een contactstop (ook weer in soorten te onderscheiden, maar in de niet-technische wandeling altijd ‘stekker’ genoemd). Dit zal voldoende zijn om het volgende schema te begrijpen.

Samenvattende karakteristiek

De overwegingen die aan de kortsluiting voorafgingen, geven ons dan de volgende trekken van de taal in de techniek.

Technische taal heeft een nuttig, geen esthetisch doel. Technische taal is arm aan grammatische functies.

Technische taal is een geheel van vakwoorden.

De bruikbaarheid van technische taal is afhankelijk van de woorden, niet van de syntaxis.

Technische taal heeft de neiging meer uit te drukken met het zelfstandig naamwoord dan met het werkwoord.

Een tweede zijsprong tot besluit

Het bedoelde typische taalgebruik in de techniek verwekt verschijnselen als de lintwormwoorden en de neiging om bijzinnen te laten optreden als bijvoeglijke bepalingen. Ik ben dan ook van mening dat de verklaring hiervoor niet moet ‘gezocht worden in een ziekelijke vrees voor de omschrijving’ (zie OT, november 1961). Voor zover het inderdaad vrees is, is het een gezonde vrees. Voor de technicus schrijft de omschrijving er inderdaad vaak omheen, in dezelfde zin als men om iets heen kan práten.

Zouden we met ‘de spade der taal’ niet dieper delven, wanneer we constateerden dat de technische visie op de werkelijkheid zich bedienen moet van taalvormen en termen die nog niet in de termen van de taalkunde vallen? Bij een taalbeschouwing van deze kant uit, zou het wel eens kunnen blijken dat de taalbeheersing van de technicus nogal meevalt, en dat hij bezig is aan een ‘stille opmars’ in gebieden waar de filoloog de verschillende ‘aardlichtingen’ nog aanziet voor vuurspuwende bergen.

Wanneer men daar zou bereiken wat in het artikel van O.T. Guillaume van der Graft zegt:

.. als men de spade der taal
diep in de aarde zou steken
dan zou men de goden bereiken,

dan zal men zich misschien herinneren dat een van de goden Vulcanus heet; want boven het Homerisch gelach uit zal men de hamerslagen horen en een stem die tot Prometheus zegt:

Ik smeed het woord
dat naar u heet,
en ik besta
bij de gena
van deze blinde bezigheid (Achterberg).

G. van Steenhoven