Onze Taal. Jaargang 30

[p. 45]

[Nummer 7/8]

Die en welke

Sommige bijgelovigheden blijken onuitroeibaar te zijn. Een daarvan is het veronderstelde verschil tussen die en welke als betrekkelijk voornaamwoord. Herhaaldelijk wordt ons oordeel gevraagd over de man die op reis gaat en de snelheid welke hij bereikt. Men wil klaarblijkelijk van ons de uitspraak dat achter personen die moet en achter zaken welke. Sommigen beroepen zich dan op een regel die ze ‘eens’ en ‘ergens’ gelezen en geleerd hebben. Er zijn er zelfs die volhouden dat het moet zijn:

de man die op reis gaat

de trein die hij neemt

de afstand welke hij aflegt.

De regel is dan uitgebreid met de volgende fijnigheid: achter personen en concrete zaken die, achter abstracte zaken welke, m.a.w. de trein welke zou dan even fout zijn als de snelheid die.

Kennelijk stelt het de vragenstellers teleur als zij ons antwoord krijgen: uw regel is op geen enkele wijze in overeenkomst met de taalwerkelijkheid. Het betrekkelijke voornaamwoord na de zg. mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden is DIE. Het woord welke moet men in deze positie als verouderd beschouwen.

Let wel, wij willen hiermee niet beweren dat men in geen enkel geval het woordje welke in de bedoelde verbinding mag gebruiken. Wie denkt dat hij met welke aan zijn taal juist dat tintje van strakke vormelijkheid geeft, dat hij met die niet kan bereiken, ga zijn gang. Mogelijk is ook dat in literaire taal, in gedichten bijvoorbeeld, het omstreden woordje het om redenen van welluidendheid, ritme e.d. beter ‘doet’ dan die. Wij verzetten ons echter met alle macht tegen de stelling dat welke in genoemde gevallen gebruikt moet worden. In iedere moderne taal is een streven naar ‘economie’ merkbaar, naar een strak, handig systeem waarin wezenlijk overbodige onderscheidingen wegvallen ter wille van de bruikbaarheid. Rijkdom van een taal bestaat heus niet in een overvloed van vormverschillen. Een onderscheid, als hierboven geschetst tussen die en welke, is onzes inziens zinloos, het verrijkt de taal niet; het helpt ons niet, onze gedachten zo nauwkeurig mogelijk uit te drukken. Een voorbeeld ter vergelijking: degenen die het verschil tussen doordat (oorzaak) en omdat (reden) handhaven, doen dit omdat zij met die woorden duidelijk het karakter van hun zin willen doen uitkomen: ‘doordat het glad was, viel hij’ en ‘omdat hij geen zin had, kwam hij niet’. Een daarmee vergelijkbaar onderscheid tussen die en welke bestaat niet. Beide woorden zijn als het ware betekenisloos; ze hebben de functie van terugwijzing en verbinding, meer niet. Ze vervullen alleen een taak in de grammaticale opbouw van de zin; men hoeft ze niet - voor hun betekenis - op te zoeken in een woordenboek.

Van opzettelijke verarming - een verwijt dat we in deze kwestie nogal eens moeten horen, wanneer we voorstellen de ouderwetse regel radicaal op te heffen - kan geen sprake zijn, of het moest zijn dat men de rijkdom juist zoekt in het cultiveren van zulke dubbele vormen als ook te vinden zijn in bijv. jullie hebt: jullie hebben. Zo'n rijkdom maakt ons leven echter niet rijker, alleen maar lastiger. Eén goed werkend slot op de huisdeur is voldoende; aan zeven verschillende sloten, elk voor een van de zeven dagen in de week, hebben we geen behoefte.

Dat welke ook om andere redenen dan die van vorme-

[p. 46]

lijkheid en dichterlijkheid gebruikt kan worden, willen we graag aanvaarden. Sommige schrijvers hebben een hekel aan de volgorde die die. Zij veranderen een zin als ‘de lampen die die mensen hebben’ in ‘de lampen welke die mensen hebben’. Een kwestie van smaak. Moet men daarmee het bestaansrecht van welke verdedigen? Zou u heus ‘het tasje dat dat meisje heeft’ willen veranderen in ‘het tasje hetwelk dat meisje heeft’?

Dat welke in de gesproken taal niet voorkomt, behoeft inderdaad geen argument te zijn om het uit de geschreven taal te verbannen. Op dit punt geven wij onze tegenstanders volkomen gelijk. Bijvoeglijke bijzinnen komen in de gesproken taal niet zo heel erg veel voor en zeker niet als de constructie wat ingewikkeld wordt. De geschreven taal heeft haar eigen speciale eisen. Zo kan men zeggen: ‘volgens deze voorschriften is het verboden maar die zijn uit de tijd’. Men zou deze mededeling aldus schriftelijk kunnen vastleggen: ‘de voorschriften volgens welke dit verboden is, zijn echter uit de tijd’. Zou men ook schriftelijk aandurven: ‘het voorschrift volgens hetwelk dit verboden is’? Of zou men de constructie anders maken? Bijvoorbeeld: ‘het voorschrift dat dit verbiedt, is uit de tijd’?

Merkwaardig is dat men wel kan zeggen waaronder, waaromtrent, waarbij e.d. maar niet: waarzonder, waarvolgens, waarwegens e.d. Bij personen is er geen moeilijkheid: ‘de vrouw zonder wie ik niet kan leven’. Zelfs: ‘het meisje zonder wie ik niet kan leven’ of is dit in strijd met uw taalgevoel? Bij zaken loopt men vast: ‘de wet die oud is’ en ‘de wet waarop dit berust’, maar onmogelijk zijn ‘de wet volgens wie dit mag’ en ‘de wet waarvolgens dit mag’.

Zoekt men met alle geweld naar een bijvoeglijke bijzin in de laatstgenoemde constructie, dan biedt welke een uitweg: ‘de wet volgens welke dit mag’.

Ook in andere ingewikkelde verbindingen in de geschreven taal hebben welke en de daarbij behorende buigingsvormen nog een taak. Bijvoorbeeld: ‘De bedoelde voorstellen van welker aanneming onze plannen voor het nieuwe begrotingsjaar afhangen, zijn nog niet behandeld’. Stijf maar duidelijk.

Wie welker verafschuwt, heeft nog een mogelijkheid in: ‘de bedoelde voorstellen van de aanneming waarvan onze plannen enz.’ Minder stijf, even duidelijk. Beide zinnen rieken sterk naar de kanselarij met de tinnen inktkokers en de krassende kroontjespennen. Is er beslist geen noodzaak om zo'n mededeling in een constructie met een bijvoeglijke bijzin onderdak te brengen, dan geven wij de voorkeur aan bijvoorbeeld: ‘De bedoelde voorstellen zijn nog niet behandeld. Van de aanneming daarvan hangen onze plannen enz.’

Hetzelfde geldt voor het gebruik van welke in zinnen waarin het antecedent in dezelfde vorm of met een andere naam wordt herhaald. Bijvoorbeeld:

Hij was slordig, welke eigenschap hem zijn baan kostte.
De jongen stopte zijn spiekpapiertje in zijn mouw, welke beweging de onderwijzer zag.
De Johanna, welk schip veel eigenaars had gehad, werd gesloopt.
Men waarschuwde hem voor de gevolgen, welke waarschuwing hij onder hooggelach in de wind sloeg.

Deze zinnen zijn typisch geschreven taal en ze kunnen zonder twijfel hierin een nuttige functie vervullen. Men hoede zich echter voor overdrijving. Een tekst die de eenheden van gedachten los van elkaar in een logisch verband plaatst, is daarom nog niet platvloers! Voorbeeld: ‘De armband en het snoer welke voorwerpen mij uit de nalatenschap toekomen, zijn niet in de brandkast aanwezig.’ Anders: ‘De armband en het snoer komen mij enz. Ze zijn echter niet enz.’ Weer anders: ‘De armband en het snoer zijn niet in de brandkast aanwezig. Ze komen mij evenwel enz.’ De bijwoorden echter en evenwel drukken de samenhang met het voorafgaande uit; hetzelfde effect kan men ook op andere manieren bereiken, bijvoorbeeld met het voegwoord maar: ‘de armband enz...., maar ze...’

Zoals zo dikwijls, hebben bij die en welke de wrijfpunten betrekking op de spanning tussen schrijftaaltraditie en normaal spreken, tussen drang naar vormelijke, waardige stijl en streven naar zakelijkheid en duidelijkheid. Er zijn, ook bij de betrekkelijke voornaamwoorden, nog meer wrijfpunten, nog meer onzekerheden. Het beste middel om deze te ontdekken is les geven in de Nederlandse taal aan buitenlanders. Het mag u niet verbazen, in een Nederlandse spraakkunst voor Engelsen te lezen: ‘Hoe heet die Rus met wie je stond te praten’ or ‘waarmee je stond te praten’. Maar dat laatste voorbeeld werpt te veel vragen op dan dat wij ze nu nog zouden kunnen behandelen. Dat er iets met dat waarmee aan de hand is, is duidelijk. Graag uw mening hierover.