Onze Taal. Jaargang 30

[p. 8]

Het ambtelijk taalgebruik
door Mr. A.F. Kamp,
dijkgraaf van het Hoogheemraadschap Noorderkwartier

Ik ben nu ongeveer dertig jaar ambtenaar, maar ik geloof dat mij pas na een jaar of vijf duidelijk werd dat het woord ‘ambtenaar’ ook in een minder plezierige betekenis kon worden gebruikt, evenals het woord ‘ambtelijk’. Eén van de vele ambachten die ik in mijn leven heb uitgeoefend, was dat van correspondent van het Algemeen Handelsblad in de Wieringermeer, toen deze polder nog maar nauwelijks droog was. Eéns per maand schreef ik een nogal onverteerbaar artikeltje over mijn ervaringen aldaar en dat bracht mij dan tien gulden op. De beschouwingen werden allengs langer, doch het honorarium blééf tien gulden. Nadat ik de toenmalige hoofdredacteur, de heer Von Balluseck, op dit verdrietige verschijnsel had gewezen, antwoordde hij mij letterlijk: ‘Men is bij het vaststellen van uw honorarium wel wat al te “ambtelijk” te werk gegaan’. Toen pas heb ik begrepen dat het woord ‘ambtelijk’, althans in de geest van de heer Von Balluseck, die het overigens later in die zelfde ambtelijke wereld heel ver heeft gebracht, ongeveer gelijk stond met ‘gedachteloosheid’.

Zo blijkt dus het woord ‘ambtenaar’, uitgesproken door lieden uit de niet-ambtelijke wereld, vaak begeleid te worden door een smadelijke glimlach, wat de welmenende ambtenaar niet weinig irriteert. De ambtenaar is overigens niet het enige slachtoffer van een gefixeerde visie. In 1901, dus meer dan een halve eeuw geleden, attendeerde wijlen Prof. Laurens Knappert, kerkelijk hoogleraar te Leiden, erop hoe onrechtvaardig de bellettrie-dominee en de predikant op het toneel altijd als huichelaars en domoren werden uitgebeeld. Daarnaast de acteurs, van wie Bets Ranucci Beckman, de uitstekende regisseuse van zo'n kwart eeuw geleden, schreef in haar boek ‘Tienduizend Kaarsen’, waarmee dan het voetlicht was bedoeld, dat nog altijd wanneer op het platteland de toneelspelersgroep nadert, de moeders niet alleen de was maar ook de kinderen binnenhalen.

Wat de ambtenaar betreft, zijn er natuurlijk uit de literatuur en het leven zelf ontelbare aanhalingen te doen, die alle van dezelfde visie blijk geven. Neem bijvoorbeeld Vondel, daarnet zoveel waardiger geciteerd dan ik het kan doen; deze heeft, naar mij alleen door een citaat bekend is, een Chinees drama geschreven dat ‘Zunghin’ heet. Daarin schijnt dan de zin voor te komen, de enige die mij uit dit stuk bekend is: ‘Men bezigt amptenaers doch mag er niet op bouwen’. Dat is weer een hele andere visie dan die waarvan in deze zelfde stad een der wethouders blijk gaf, die verleden jaar een aantal Noordhollandse burgemeesters mocht rondleiden. Eén van die magistraten vroeg, toen het nieuwe, grote stadhuis bezichtigd werd: ‘En mijnheer de wethouder, hoeveel ambtenaren werken er wel in dit gebouw?’ De wethouder moest even nadenken en antwoordde toen overtuigd: ‘Ik denk ongeveer de helft’.

Waar komen deze gevoelens ten aanzien van de ambtenaren nu vandaan, die leven bij hen die het niet zijn? Ik heb wel eens gemeend dat er eigenlijk drie bronnen zijn. De een is afgunst op de zekerheid van rechtspositie; U weet wel dat de oude Oostenrijkers gezegd hebben ‘Die Beamten haben zwar nichts, aber das haben sie sicher’. Voorts de machtswellust, in deze maatschappij en in ieder ambtelijk kantoor verzinnebeeld door loket of balie. In de derde plaats de gewichtigheid, waarvan ik toch altijd het mooiste voorbeeld vind dat wijlen de heer Spitzen ervan gegeven heeft. Toen hij als jong departementaal ambtenaar ten huize van zijn chef liet vragen of hij met zijn vrouw op zondagmorgen een kopje koffie mocht komen drinken, gaf de dienstbode de boodschap door ‘dat mijnheer de hele zondag aan de troonrede moest werken’. Het kan moeilijk gewichtiger!

Ik zou hier volgens het programma spreken over de ambtelijke taal en ik ben dus begonnen met iets te zeggen over de ambtenaar. U begrijpt dat ik het onderwerp niet zelf heb gekozen, evenmin de formulering ervan, en voorts noch mijzelf hier als spreker. Dat men op het misverstand gekomen is mij hier te laten optreden, valt waarschijnlijk toe te schrijven aan het feit dat ik mij af en toe in ambtelijke kring laat horen over het onderwerp ‘De stijl van overheid, bestuurder en ambtenaar’. Tot nu toe sprak ik over dit onderwerp uitsluitend in ambtelijke milieus en, zoals u allen duidelijk kunt waarnemen, heb ik nog elke keer levend aan een dergelijke gebeurtenis kunnen ontkomen. Nu valt het mij moeilijk, naast de Franse, Duitse en Engelse, ook nog een ambtelijke taal te erkennen. Wat ik wel erken, is de existentie van een aantal individuen in overheidsdienst dat iets met onze taal doet, hoofdzakelijk bestaande uit het tekortschieten in het gebruik ervan. Na de Tweede Wereldoorlog zijn velen op een speciale manier iets met de taal gaan doen: de Carmiggelts en Annie Schmidts, de experimentele dichters, doch wat de communicatie betreft, blijven de ambtenaren het dichtst bij huis, althans bij het grote paleis dat onze taal heet. Ook buiten de ambtelijke wereld bestaat ferme belangstelling voor wat wij vandaag noemen: de ambtelijke taal. Zelfs in het jaar 1960, waartoe ik mij beperk, was de oogst al groot. Zo heeft voor de Maatschappij van Nederlandse Letterkunde op 13 juli jl. prof. Van Poelje gesproken over hetzelfde onderwerp, maar met een veel pittiger geformuleerde titel en ondertitel. Hij sprak namelijk over ‘Persoonlijke Onpersoonlijkheid’, en voor wie dat niet onmiddellijk begreep, stond er boven: ‘Over het ambtelijk taalgebruik’. Volgens het verslag in Het Vaderland heeft de hooggeleerde spreker onder meer geconstateerd dat er nu nog gelegenheid bestaat tot bestudering van de ambtelijke taal, doch dat men daartoe weldra door verbetering of tengevolge van vervlakking geen kans meer zal krijgen. In het Maandblad van Samsom (mei 1960) kwamen twee artikelen voor die wel met onze materie van doen hebben. Het één heet ‘Taaloverpeinzingen van een oud-ambtenaar’. Het is bijzonder uitvoerig. Die schrijver begint aldus: ‘Het zou overdreven zijn te beweren dat het ambtelijk bestaan gelijk

[p. 9]

is aan het beoefenen van taal’, en hij verbindt daaraan de opmerking dat men niet dagelijks in een ambtelijk milieu moet gaan verkeren, noch zijn kinderen daar in sturen als men zelf of het kind al niet van nature bezit een zeker taalgevoel, bewustzijn voor de taal (wat dat ook moge wezen). Dan komt een aardig zinnetje: ‘Is dit niet het geval en is hij niet van huis uit met een sterk taalgevoel toegerust, dan loopt hij kans, dat hij onbewust gaat wennen aan de nog niet overal met wortel en tak uitgeroeide stadhuistaal met haar droge en saaie uitdrukkingen en bloedarme sjablone-achtige gedachtenuitingen en dat hij, als hij vroeg of laat met redactiewerk wordt belast, ongemerkt in datzelfde euvel vervalt, dat àl de jaren door ergernis heeft opgewekt zowel bij het grote publiek als bij hen, die smaak voor stijl bezitten’.

Heel wat pittiger was de heer J.A. Meijers in de Groene Amsterdammer van 30 april 1960 in een beschouwing over de voorlaatste troonrede, die hij geschreven acht in een kanselarijstijl, ‘een soort taal die niet zo onmiddellijk aan de eerste de beste haar geheimen prijs geeft’. Volgens hem deugt de term ‘ambtenarentaal’ eigenlijk niet. Het is niet een taal van ambtenaren, dus van mensen, maar het is de taal van instellingen. Vanzelf komt ons dan de naam van Kafka in de zin. Meijers illustreert dit aan een zeer geslaagd voorbeeld van deze kanselarijstijl, namelijk een voorstel van een college van B. en W. aan de gemeenteraad, handelende over de spanningen binnen het gemeentepersoneel. Het citaat luidt aldus: ‘Deze omstandigheid gevoegd bij het feit, dat tot dusver - niettegenstaande het nijpende personeelstekort - de leiding van de gemeentelijke diensten en bedrijven er dank zij de arbeidsbereidheid en de onverflauwde toewijding van brede lagen van het personeel - zij het ook met grote moeite, erin geslaagd is de goede voortgang van de openbare dienst te verzekeren, was voor ons aanleiding de raad in overweging te geven om aan het personeel van onze gemeente van zijn bijzondere waardering te doen blijken’. En nu schrijft Meijers: ‘Er staat maar één syntactisch foutje in de zin: “het feit, dat... de leiding... er... erin geslaagd is”; dat is dan het enige menselijke element dat er toch nog in is doorgedrongen. Voor de rest is de constructie zo ingewikkeld als maar verlangd kan worden... Lof verdienen ook de vormen en termen waaruit al het gemeenzame zeer zorgvuldig is verwijderd. Het simpele voegwoord “en” wordt zo langzamerhand wel een beetje ordinair; in de ambtelijke stijl verdient aanbeveling “gevoegd bij”. Als bruikbare variant beschikt men dan ook nog over “mitsgaders”; in “alsmede” en “benevens” komt wel een beetje de klad. In “de raad in overweging te geven om...” is dat “om” nog een klein schoonheidsvlekje, maar dat “van zijn bijzondere waardering te doen blijken” is weer onberispelijk.’

In het genoemde mei-nummer van Samsoms Maandblad komt een artikel voor dat heet: ‘Brieven schrijven’, de reactie op een stuk in ‘Doelmatig Bedrijfsbeheer’, waarvan de hoofdstrekking was: ‘Kijk eens, als het bij ons in het bedrijfsleven, waar wij ons zo hebben ingespannen correcte brieven te schrijven, al zo slecht is, hoe moet het dan wel zijn bij de overheid die in alle opzichten toch al zover bij ons achter ligt?’ Vervolgens noemt men in ‘Doelmatig Bedrijfsbeheer’ (waarbij ik enigszins aan de doelmatigheid van dat beheer ga twijfelen, wanneer het van hetzelfde allooi is als deze opmerkingen) als belangrijkste oorzaak de omstandigheid dat beide partijen, overheid en publiek, over en weer weinig teder gevoelens voor elkander koesteren. Voorts zou de ambtelijke correspondent door zijn machtspositie nog te veel het idee hebben dat het er niet zoveel op aan komt, hoe hij zich uitdrukt. De auteur in Samsoms Maandblad getuigt in zijn kritische beschouwing dat de ambtenaar heus niet in de eerste plaats, als hij een beslissing moet formuleren, de bedoeling heeft: hoe kan ik nu deze man uit het vrije bedrijf zo zuur en onbegrijpelijk mogelijk van advies dienen of de beslissing mededelen. Bovendien zou het tot uitdrukking brengen van gevoelens van wraak of minachting, veel meer liggen in de beslissingssfeer dan in de formuleringssfeer.

Evenals de vorengenoemde oud-ambtenaar is ook deze schrijver verrukt over de tekst van een aanmaningskaart voor aangeslotenen die nog niet hun elektriciteit- of hun gasrekening hebben betaald. Dit veelgeprezen ambtelijke proza luidt aldus: ‘Wij kunnen ons niet voorstellen dat U de betaling zo lang zou uitstellen, dat wij het bedrag van de rekening noodzakelijkerwijze met f x, - zouden moeten verhogen...’. Ik vind hierop nog wel iets aan te merken. Grondregel bij de ambtelijke taal is, niet dezelfde woorden in een zin dicht bij elkaar, zoals hier ‘voorstellen’ en ‘uitstellen’. Evenmin is fraai het gebruik van tweemaal ‘dat’ (dat u de betaling zo lang zou uitstellen dat wij het bedrag van uw rekening enz.). Ik dacht dat wel betere voorbeelden van perfect ambtelijk taalgebruik zijn te vermelden.

Het zou onbeleefd zijn wanneer ik, na gesignaleerd te hebben hoe op verschillend gebied aandacht bestaat voor de ambtelijke taal en hoe de ambtelijke wereld zelf vaak bewust probeert tot beter taalgebruik te komen, nu niet even citeerde wat ‘Onze Taal’ ter zake wel eens heeft geschreven. Toen ik in 1955 mijn causerie over de ambtelijke stijl moest prepareren, heb ik werkelijk de moeite genomen alle jaargangen tot 1955 (dat waren er dus 24) door te lopen om te kijken wat men in de kringen van Onze Taal op de ambtelijke taal had aan te merken. Veel is er niet over geschreven. Ik vond in het nummer van december 1954 deze zinsnede: ‘Wij hebben de indruk dat in de laatste jaren de ambtelijke taal veel natuurlijker is geworden’, en dat stemde mij tot oprechte blijdschap. Helaas heeft iemand in het januari-nummer 1955 deze vraag gesteld: ‘In de helaas voortwoekerende ambtelijke stijl heeft men het vaak over de onderwerpelijke aangelegenheid; is dat Nederlands?’ Toen heeft Onze Taal daarop geantwoord dat het inderdaad Nederlands is, wel niet mooi maar toch ook niet fout, en daar gaat het toch maar om.

Nu lijkt het mij gewenst, naast deze incidentele opmerkingen in allerlei periodieken, ook eens te luisteren naar iemand, die het meer methodisch en kritisch heeft bekeken. Ik bedoel de, althans vóór de oorlog, alom

[p. 10]

aanwezige dr. P.H. Ritter Jr., die voor het boek ‘Het Orkest der Overheid’ een artikel bijdroeg met enkele puntige conclusies over de ambtelijke stijl, waarvan veel overeenstemt met wat prof. Van Poelje in Leiden heeft gezegd. In de eerste plaats constateert Ritter in wetgeving en correspondentie een tekort aan duidelijke, onomwonden formulering der algemene principes, en voorts dat fataal is het streven naar absolute waterdichtheid, d.w.z. dat men probeert in een wet of verordening alle gevallen te regelen, die maar enigszins te vermoeden zijn. Wanneer u de rede leest van prof. Houwing: ‘Zekerheid omtrent het recht’, dan treft hoe ook hij klaagt over onvoldoende gedegen wetgeving met als gevolg dat er eigenlijk een ondragelijke last wordt gelegd op de rechter die uit een onduidelijke tekst de bedoeling van de wetgever moet interpreteren. Als oorzaak van de feilen in de ambtelijke stijl of taal ziet Ritter het hiërarchische systeem. Hij heeft dan meer het oog op de grotere gemeenten, provinciale griffies, departementen. Daar is de brief niet het werkstuk van de man die hem opstelde: sinds hij dat deed en vóór de verzending is er de controle op de zakelijke en juridische inhoud door hogergeplaatsten. Uit het feit dat zij de superieuren zijn, leiden deze af dat zij ook een zuiverder gevoel voor stijl hebben. Niet de nauwkeurigheid van de omschrijving noch de wens tot duidelijkheid vecht Ritter dan aan. De kern ligt in de vereniging van de juridische en de stijlkundige precisie: het zò te zeggen dat de ambtenaar aan de andere schrijftafel het dadelijk begrijpt en het zonder veel hoofdbreken kan uitvoeren. Het gaat dus over de onmiddellijke zeggingskracht (dit zouden wij vandaag ‘communicatie’ noemen) of om het aandacht prikkelende element. Ritter vermeldt afkeurend de nodeloze verwijzing in de steeds weerkerende elementen als ‘de genoemde minister’, ‘de vermelde aangelegenheid’ en de telkens weer voorkomende bijzinnen met ‘dat...’, het onhandig opereren met ontkenningen, en ontkenningen vàn ontkenningen, de monotonie der klankvorming en tenslotte de passieve vorm. U weet: dat laatste is niet alleen een euvel in de ambtelijke stijl, maar zelfs in de pers. Het motief in deze beide milieus is anders. De pers gebruikt ‘er wordt ons gemeld’, hetzij om de bron geheim te houden, hetzij omdat men niet zo erg zeker is van zijn zaak. In het ambtelijke bezigt men de lijdende vorm, omdat men liever niet persoonlijk de verantwoordelijkheid draagt en het daarom graag wat algemener en vager stelt.

Thans nog iets over de pogingen die er van overheidswege zijn gedaan om verbetering te brengen in het gebruik van de taal, verbetering ook van de ambtelijke stijl. Dat is eigenlijk een beetje vreemd gegaan. Jaren geleden, vóór de laatste oorlog, heeft de Vereniging voor Administratief Recht een commissie ingesteld onder presidium van wijlen dr. Fockema Andreae, vroeger commissaris der Koningin in de provincie Groningen. De arbeid resulteerde in een voortreffelijk boekje, geheten ‘Wetgevingstechniek’, doch het bevatte ook vele aanwijzingen voor het gebruik van de ambtelijke taal buiten wet en verordening. Het is voorts een van de weinige rapporten die ik ooit onder ogen heb gehad dat af en toe bijzonder geestig is. Zo beveelt de rapporteur in de inleiding aan niet te ver van het gewone spraakgebruik af te wijken. Op dit laatste punt liggen afschrikwekkende voorbeelden voor het grijpen. ‘Wij wijzen op artikel 10 van de Auteurswet, dat de rechter dwingt de telefoongids te rangschikken onder “de werken van letterkunde, wetenschap of kunst”. Het bezoldigingsbesluit burgerlijke rijksambtenaren gaat zelfs zo ver te bepalen dat onder “ongehuwden” worden verstaan o.a. “de gehuwde vrouwelijke ambtenaar”’. Zo blijkt dit uitvoerige rapport vaak amusant te zijn, maar bijzonder pittig wordt in een vijftigtal stellingen duidelijk geponeerd wat men hoe te schrijven heeft. Als ik u een voorbeeld mag geven van de stelling nr. 40: ‘wacht u voor een gewrongen, onoverzichtelijke zinsbouw met allerlei tussen- en voorvoegsels, want zulke zinnen zijn moeilijk verteerbaar en soms moet men ze meermalen overlezen, omdat men ze niet begrijpt. Zorgt er vooral voor, dat het werkwoord of het verleden deelwoord niet te lang op zich laat wachten’. Het is alsof een vader aan zijn zoontje vertelt hoe hij moet schrijven of een proefwerk maken. Maar juist die zekere gemeenzaamheid en bijzondere duidelijkheid maakt dit boekje zeer waardevol. Helaas heeft de Regering geen aanleiding gevonden hieraan grotere bekendheid te geven. Zij stelde een eigen commissie in die ‘Richtlijnen voor wetgevingstechniek’ heeft gemaakt, en wel niet minder dan 79, waarvan er 6 waren gewijd aan de stijl. Deze zes zijn zeer eenvormig geformuleerd: ‘Men vermijde het gebruik van de lijdende vorm als evengoed de bedrijvende kan worden toegepast; men vermijde onoverzichtelijke zinnen, met name vermijde men opeenstapeling van tussenvoegsels en voegwoorden...’ En dan de merkwaardigste: ‘men vermijde de aanvoegende wijs...’ terwijl de commissie zelf 79 keer de aanvoegende wijs gebruikt... Nu verwacht u misschien, zelfs na deze citatenrijke causerie waarin slechts een fractie van de zo omvangrijke stof kon worden ten gehore gebracht, een bepaalde conclusie. Dat is niet zo eenvoudig. Mijn eigen ervaring is beperkt: ik werkte nimmer aan enig departement of een provinciale griffie (niet dat ik zulks betreur!), al kreeg ik vele missives, brieven en circulaires van deze autoriteiten in mijn functies, bekleed in dienst van de ‘lagere overheden’, gemeente en waterschap.

In de dertig jaar dat ik in ambtelijke dienst ben, heb ik toch wel verbetering, alsmede de bewuste wens en poging daartoe, waargenomen. Eigenaardigheden zullen er altijd blijven en sommige ambtelijke archaïsmen geven toch ook wel een bepaalde eigen kleur aan de taal, een soort deftigheid die een attribuut mag zijn van de overheid.

Goede voorbeelden zijn er te over. Ik eindig met het citaat uit de rede die onze Koningin te Utrecht hield voor alle burgemeesters bij de viering van het honderdjarig bestaan der Gemeentewet en vermeldt dit om de treffende formulering. Onze Landsvrouwe schetste het ambt van de eerste magistraat der gemeente aldus:

‘de vader, niet de directeur -
de dienaar, niet de slaaf -
het voorbeeld, niet het afgietsel’.

[p. 11]

Laat ons, werkers in de ambtelijke wereld, deze en andere goede exempelen voor ogen houden en, ook op het gebied van het taalgebruik, van onze taak maken, wat ervan te maken is.