Onze Taal. Jaargang 30

De taal als communicatiemiddel
door prof. dr. C.F.P. Stutterheim,
hoogleraar in de Nederlandse taalkunde aan de Rijksuniversiteit te Leiden

Een doctor in de wis- en natuurkunde had voor leden van de Volksuniversiteit zes woensdagavonden gesproken over de thermometer en de barometer. Aan het eind van de zesde avond gaf hij de aanwezigen gelegenheid tot het stellen van vragen. Slechts één maakte daarvan gebruik. ‘Meneer’, zei hij, ‘u had het nou zo over barometers en thermometers. Maar wat is er nou eigenlijk het verschil tussen?’ Hierop antwoordde de docent: ‘Dat kan ik u gauw vertellen. Het ene is zo'n groot dingetje met kwik en het andere is zo'n klein dingetje met kwik’.

Ik heb velen onder u zien en horen lachen. Naar ik aanneem hebben ze gelachen, omdat ze het verhaal leuk vonden. Misschien ook, omdat ze zich verheugden over de naïveteit van de spreker, die met een zo belegen

[p. 4]

anekdote is komen aandragen. Anderen hebben geen spier van hun gezicht vertrokken. Dezen hebben waarschijnlijk met enige wrevel gedacht: ‘Die heeft een baard’, of: ‘Die heeft-ie méér verteld’. En zo zijn er nog wel meer mogelijkheden. Wat er in ieder van u heeft plaatsgehad, is mij onbekend. Maar er heeft iets plaatsgehad. Een taaluiting van de een brengt nu eenmaal een reactie teweeg bij de ander, die deze taaluiting heeft gehoord. Dergelijke reacties kunnen wel eens wonderlijk zijn, verrassend voor de spreker. De reacties die ik bij u heb waargenomen of verondersteld, hebben niets wonderlijks, niets verrassends. Maar wie zich gedurende zes avonden redelijke moeite heeft gegeven anderen de functie van twee vrij eenvoudige natuurkundige instrumenten duidelijk te maken, verwacht niet dat iemand hem na afloop zal vragen, wat het verschil daartussen eigenlijk is. Voor zover het hem in andere situaties nog niet eerder was opgevallen, leert ieder die op gezette tijden lezingen moet houden waarop een discussie volgt, dat de bedoelingen van de spreker de hoorders lang niet altijd bereiken. Mij zijn gevallen bekend, die hetgeen eens aan de Volksuniversiteit gebeurd is of gebeurd heet te zijn, in absurditeit verre overtreffen. Laten we niet vergeten, dat die ene vraag precies op het behandelde onderwerp betrekking had. Geen of vrijwel geen verband tussen vraag en onderwerp bestaat er in een aantal gevallen, waarvan ik, in tegenstelling tot het reeds genoemde, zelf getuige ben geweest. Drie ervan zal ik u ter overdenking voorleggen.

De wijsgeer Pos had voor een vereniging, die ik niet met name zal noemen, een lezing gehouden over de problematiek van de oorsprong der taal. Nadat een der aanwezigen met de spreker van gedachten had gewisseld, ontstond een benauwende stilte. Daarom nam de voorzitter zelf het woord. En dit werd een onvergetelijk woord. Want hij zei: ‘Ik krijg tegenwoordig nogal eens brieven, en daar staat dan in “ik heefdt” met dt. Zoudt u mij ook kunnen zeggen, hoe dit komt?’

Een ander had voor een andere vereniging gesproken over het kloosterleven in het oude Syrië. De verbale reactie van een der toehoorders was: ‘Ja, van dat kloosterleven heb ik geen verstand. Maar mijn vader en ik hebben er altijd ruzie over, of het jaar nul bestaat. En nu wou ik u vragen: bestaat het nu of bestaat het niet?’ De vraagsteller was merkwaardigerwijze een doctor in de wis- en natuurkunde.

Bij het derde geval ben ik zelf ten nauwste betrokken geweest, - ik bedoel: als spreker, niet als hoorder en vraagsteller. Voor een derde vereniging, waarvan ik de naam eveneens verzwijg, had ik een voordracht gehouden over de beeldspraak en o.a. de mening van Schuchardt geciteerd: ‘De liefde heeft de beeldspraak geschapen, zij heeft de taal zelf geschapen’. Dit was de enige zin, waarin ik het woord ‘liefde’ had gebruikt. Toen ik na afloop van de discussie in de gang stond en naar huis wilde gaan, kwam een dame haastig naar me toe en zei min of meer opgewonden: ‘Ik heb het tijdens de discussie niet willen zeggen, maar u heeft volkomen gelijk: er is te weinig liefde in deze wereld’. Ik was niet minder verrast dan de dominee, die van een andere dame de geestdriftige opmerking te incasseren kreeg: ‘O dominee, ik vind het altijd zo mooi, als u “Me-so-po-ta-mië” zegt’.

Met deze en andere soortgelijke gevallen voor ogen zijn we geneigd tot de conclusie te komen, dat de taal, indien ze een communicatiemiddel genoemd mag worden, vaak haar functie toch maar slecht vervult. Hiertegen kan dan worden aangevoerd, dat de taal hier geen enkel verwijt kan treffen, maar dat de schuld bij de mensen, in dit geval: bij de hoorders, ligt. Al die vormen van mislukt contact zijn gemakkelijk te verklaren, als we met de mensen in kwestie rekening houden. De man van het onbegrepen verschil tussen die twee ‘meters’ zal wel dom zijn geweest, te dom om een eenvoudige uiteenzetting te kunnen volgen. Dom was de doctor in de wis- en natuurkunde (ik bedoel die van het jaar nul) zeker niet. Maar dat kloosterleven kon hem niets schelen. Op een gegeven ogenblik had hij de spreker over zoveel vóór en na Christus horen praten en dat was voor hem voldoende om over het twistpunt tussen hem en zijn vader aan het mijmeren te slaan. De voorzitter van de eerste ongenoemde vereniging was plotseling voor een moeilijke wijsgerige en taalkundige problematiek geplaatst, terwijl hij tot dus ver noch van wijsbegeerte, noch van taalkunde, noch ook van enige wetenschappelijke problematiek ooit last had gehad. Toen allen zwegen, moest hij wel wat zeggen. Bovendien stond wat hij zei nog met ‘taal’ in verband, hoe dan ook. De dame van de liefde ten slotte: - nu, dit geval behoeft eigenlijk geen verklaring. Als dat ene gevoelszware woord ooit beneden haar bewustzijnsdrempel zakte, dan kwam het er toch zo weinig beneden, dat er niet veel voor nodig was om het er weer bovenuit te heffen, zodat het onmiddellijk dienst kon doen als startbaan voor een gedachtevlucht. Domheid, te geringe ontwikkeling op een bepaald gebied, gepreoccupeerdheid, gebrek aan belangstelling voor het aan de orde gestelde onderwerp, dit alles en nog veel meer kan de hoorder geen of niet voldoende deel doen hebben aan de taaluitingen van de spreker.

U zult mij tegenwerpen, dat ik mijn voorbeelden ontleen aan een uitzonderlijke taalsituatie en dat ze, ook al zou ik ze nog met tientallen vermeerderen, in het niet verzinken bij de miljoenen gevallen van gelukte communicatie in het normale taalgebruik van elke dag.

Ik heb geen enkele reden om dit niet toe te geven. En ik wil ook wel bekennen, dat ik die verhalen niet in de laatste plaats heb verteld om contact met mijn hoorders te krijgen en ervoor te zorgen, dat de taal, terwijl ik spreek, haar communicerende functie niet al te slecht vervult. Aan de andere kant is die taalsituatie toch nog zo uitzonderlijk niet. Het komt vaak genoeg voor, dat de een de ander iets uitlegt of vertelt. (De grens tussen ‘uitleggen’ en ‘vertellen’ is niet scherp en hetgeen verteld of uitgelegd wordt, kan meer of minder ingewikkeld zijn.) Bovendien moeten we het aantal gevallen van mislukte communicatie niet onderschatten. Alleen de hoorder die na afloop spreekt, kunnen we controleren. Maar wat is er omgegaan in al die anderen, die zwijgen? Het feit dat ze niet over het jaar nul of zoiets beginnen, kan niet bewijzen dat zij met de spre-

[p. 5]

ker een soort systeem van communicerende vaten hebben gevormd. Er is nog een derde groep hoorders. Dat zijn zij die in de dagbladen lezingen en vergaderingen verslaan. Met hun goed bedoelde samenvattingen brengen ze de spreker vaak tot wanhoop, zo deze tenminste niet aan een toestand van doffe berusting de voorkeur geeft. Het zou onbillijk zijn te beweren, dat overeenstemming tussen verslag en betoog slechts een gelukkig toeval is. Maar telkens opnieuw blijken de vreemdste misverstanden mogelijk te zijn. Zo kon een hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam over zichzelf in een dagblad lezen: ‘De spreker betoogde met nadruk, dat het geloof aan de onsterfelijkheid van de ziel een uitsluitend heidense gedachte is’.

Intussen heb ik tot nu toe de zaak wel heel eenzijdig voorgesteld. Als de bedoelingen van de spreker de hoorder niet bereiken, als zijn taaluitingen door de hoorder verkeerd of helemaal niet worden opgevat, kan dit ook aan de spreker liggen. Hierop doelde, naar ik meen, de voorzitter van dit congres, toen hij die ingewikkelde zin van een taalkundige citeerde. Nu is de schuldvraag, om het zo maar te noemen, niet altijd zo gemakkelijk op te lossen. De algemeen menselijke neiging de schuld niet bij zichzelf maar bij anderen te zoeken, staat het hanteren van een objectief criterium in de weg. Worden we niet begrepen, dan wijten we dit aan de domheid van onze hoorders. En als we een ander niet begrijpen? Wel, dan vragen we maar al te vaak verontwaardigd: ‘Waarom drukt die man zich zo troebel of ingewikkeld uit?’ De gedachte dat we zelf niet in staat zouden zijn een min of meer ingewikkelde formulering of redenering te volgen, komt niet spoedig bij ons op.

Hier komt nog iets bij, dat aan de gegrondheid van ons afwijzend oordeel over de taaluitingen van anderen nog meer doet twijfelen. Bij nader inzien blijkt dit ‘ingewikkeld’ te betekenen: te ingewikkeld, ingewikkelder dan nodig is. Maar hoe stellen we vast, dat iemand zich ingewikkelder dan nodig is, heeft uitgedrukt? Om dit te kunnen constateren moeten we in de eerste plaats precies weten wat hij bedoelt, en moeten we in de tweede plaats zijn gedachte duidelijker en eenvoudiger kunnen formuleren, zonder aan deze gedachte ook maar iets te veranderen. Het ongelukkige is echter, dat we die gedachte juist niet kennen en dat we ons, als de spreker is uitgesproken, geen enkele van zijn ingewikkelde of te ingewikkelde zinnen, kunnen herinneren. Zo althans gaat het mij, en naar ik aanneem, ben ik in dit opzicht geen uitzondering. Ik herinner me een aantal zinnen, die tijdens voordrachten mijn aandacht hebben getrokken, omdat ze lachwekkend waren of omdat ze iets anders behelsden dan de spreker kennelijk bedoelde. Maar ik zou u geen zin kunnen citeren, waarvan ik tijdens het luisteren onmiddellijk heb gedacht: ‘Dat is veel te ingewikkeld geformuleerd’. Onze voorzitter heeft de zin over de taal ook alleen maar als afschrikwekkend voorbeeld kunnen aanhalen, omdat hij deze kon oplezen van een papiertje, waarop hij hem uit een gepubliceerde voordracht had overgeschreven.

Meer dan mondelinge zijn schriftelijke taaluitingen in het door mij bedoelde verband voor een exact en objectief onderzoek vatbaar. Ik stel u daarom voor, onze aandacht verder te richten op de relatie tussen schrijver en lezer en op datgene wat zich tussen hen bevindt: een hoeveelheid geschreven of gedrukte zinnen. Dit heeft tevens het voordeel, dat ik mijn onderwerp beter dan tot nu toe kan doen aansluiten bij de onderwerpen, die de andere sprekers zullen behandelen. En wel vooral bij het tweede. Want bij ‘ambtelijke taal’ denken we zeker niet aan de taal die ambtenaren tijdens hun lezingen of tijdens hun gesprekken gebruiken.

Ongetwijfeld is de taal een communicatiemiddel. Zij veronderstelt een gemeenschap en brengt gemeenschap tot stand. En het schrift heeft haar in staat gesteld, haar functie in talloze gevallen te vervullen, waarin het gesproken woord onmogelijk is. Maar als we concrete gevallen van schriftelijk taalgebruik analyseren, blijkt maar al te duidelijk, dat aan meer dan één voorwaarde voldaan moet zijn, wil er van die functie iets terechtkomen. En het zijn in de eerste plaats lezer en schrijver, die aan deze voorwaarden moeten voldoen.

Om nu met de lezer te beginnen, zoals ik straks met de hoorder begonnen ben: van hem wordt veel geëist. Hij moet namelijk kunnen lezen. Zoals ik het hier bedoel, omvat ‘kunnen lezen’ zeer veel meer dan het vlot herkennen van de lettertekens. Het betekent: het volledig begrijpen van een tekst. Nu zijn er zeer verschillende teksten, - verschillend in inhoud, in stijl, in graad van moeilijkheid. Er zijn eenvoudige briefjes, onnozele verhaaltjes en niet moeilijk te interpreteren korte mededelingen, zoals ‘heden ijs’, ‘het bier is weer best’ en ‘verboden toegang’. Maar er zijn ook uiterst subtiele en ingewikkelde wetenschappelijke, wijsgerige en poëtische teksten. Niemand zal durven beweren, dat niets van het vele wat in zijn taal geschreven is of geschreven wordt, voor hem geheimen heeft of geheimen kan hebben, en dat hij altijd volledig kan lezen. ‘Kunnen lezen’ is niet een absoluut, het is een relatief begrip. Het is een kwestie van meer en minder, zij het dan soms van heel veel meer en heel veel minder. Tussen het analfabetisme en een door niemand bereikt ideaal ligt een enorme reeks mogelijkheden. Ieder die de letters heeft geleerd neemt in deze reeks een bepaalde plaats in of tijdens zijn leven successievelijk verschillende plaatsen.

Wat kunnen we nu doen om van het ideaal niet al te ver verwijderd te blijven?

In de eerste plaats is het noodzakelijk, dat we werkelijk willen weten wat er staat en voor enige geestelijke inspanning niet terugschrikken. In de tweede plaats moeten we kunnen begrijpen, dat we in een bepaald geval iets niet of verkeerd begrijpen, dat we tijdens het lezen een woord of een zin verkeerd hebben opgevat. En in de derde plaats moeten we over de middelen beschikken om een onbegrepen tekst voor ons zelf tot een begrepen tekst te maken. Kennis van of inzicht in de taal en de mogelijkheden van taalgebruik is slechts een van deze middelen, maar dan toch een zeer belangrijk middel.

Wat in de miljoenen gevallen waarin iets wordt gelezen, in het hoofd van de lezer van de tekst terecht komt onttrekt zich aan elke controle. Maar wie als docent

[p. 6]

in de moedertaal en als examinator bij vele honderden personen heeft waargenomen wat de gevolgen zijn als zij een aantal lettertekens hebben gezien, voelt zich sceptisch gestemd. Hij weet dat verscheidene schriftelijke ‘mededelingen’ zich maar gebrekkig aan anderen mededelen. Hij weet ook dat ‘iemand leren lezen in de volle zin des woords’ niet alleen een moeilijke didactische, maar ook een moeilijke pedagogische opgave is. Sommigen interesseren zich voor de tekst even weinig als de man van het jaar nul zich voor het kloosterleven in het oude Syrië interesseerde. Gemakzucht en denkluiheid doet de geest van anderen vaag boven de letters zweven. Weer anderen willen wel, maar zien niet in dat ze iets niet of verkeerd begrepen hebben en komen tot interpretaties, waarbij de opmerkingen over het jaar nul, ik heefdt en de liefde nog zinvol lijken. En eindelijk zijn er nog degenen die wel zien op welke plaatsen voor hen de moeilijkheden liggen, maar die zichzelf niet kunnen helpen.

Als de tijd daarvoor ons niet ontbrak, zou ik u dit alles met een serie niet onvermakelijke voorbeelden kunnen toelichten. Het falen van de taal als communicatiemiddel heeft vaak iets vermakelijks. Zo kan het medelijden voor de dove medemens ons niet beletten, bij tijd en wijle te lachen om zijn zonderlinge reacties op voor hem bestemde taaluitingen. En blijspelschrijvers hebben met misverstanden tussen gesprekpartners altijd succes bij het lachlustige publiek.

Maar, zult u vragen, faalt de lezer niet dikwijls, omdat de schrijver eerst gefaald heeft? Als velen hem niet kunnen begrijpen, ligt dat dan niet aan hem? Heeft hij zich dan niet onjuist, onduidelijk, te ingewikkeld uitgedrukt?

Met deze vraag komen we dichter bij de doelstellingen van het genootschap Onze Taal. Want dit genootschap is niet gesticht, omdat Nederlanders zo slecht luisteren en lezen, maar omdat zij zo slecht spreken en schrijven. Inderdaad: wat we in ons land te horen en te lezen krijgen, is, om het zacht te zeggen, niet steeds even fraai. Maar wat lelijk, ongelukkig of zelfs kennelijk onjuist is geformuleerd, behoeft daarom nog niet per se onduidelijk te zijn of verkeerd begrepen te worden. De lezer is een goed verstaander, die aan een verknoeide zin genoeg heeft. En hiermee heb ik dan eindelijk iets goeds van de lezer gezegd. Het is waar: als het schriftelijk taalgebruik in poëzie en wijsbegeerte tot de hoogste ontplooiing komt, blijft hij vaak in gebreke; hij wil en kan de dichter of de denker niet volgen. Daarentegen is hij bereid, de knoeier met begrip tegemoet te treden. Iemand heeft bijvoorbeeld de opmerking aan het schrift toevertrouwd: ‘Na een poosje in de rij gestaan te hebben werden de broodjes verkocht’. Ook al staat er onherroepelijk dat de broodjes stonden, ieder die dit onder de ogen krijgt begrijpt er tevens nog iets anders uit. De bedoeling van de schrijver en de betekenis van zijn taaluiting vallen niet samen. Beide delen zich aan de lezer mee, zodat hier aan de communicerende functie niets hapert.

Sommige brieven beginnen met de stotterige aanloop: ‘Naar aanleiding van mijn schrijven is deze omreden zodoende alsdat ik u wou vragen...’, of met een variant daarvan. De lezer begrijpt daaruit, dat iemand hem iets wil vragen. En dat is voldoende. De onzin waarmee hier deze eenvoudige gedachte is omrankt, is zeker niet geheel zonder waarde. Hij heeft het de schrijver mogelijk gemaakt met zijn brief te beginnen en de lezer een genoeglijk ogenblik bezorgd, zo deze tenminste niet over een temperament beschikt dat hem dwingt, minder prettig op die woordenbrij te reageren. Over de verstaanbaarheid van onzin zou men een interessant hoofdstuk kunnen schrijven. Daarbij zou men een keus kunnen doen uit een enorm materiaal. Daar is bijvoorbeeld de vermaard geworden zin van een hooggeleerde: ‘Bij deze familie zat een socialistische ader in het bloed’, - een zin die in zijn volledige werken in drie exemplaren voorkomt. Deze auteur kende blijkbaar de ruimtelijke betrekking tussen bloed en ader niet uit eigen aanschouwing. Daarom heeft hij zijn lezers een surrealistisch beeld voorgezet. Dezen hebben met de interpretatie geen moeite; zij begrijpen wel, dat het niet over een groep bloedverwante monstra gaat. Daar zijn voorts de weeroverzichten in de trant van: ‘Boven Europa bevindt zich een rug van hoge druk. Deze hoge rug heeft voor Rome een onaangename kant in de vorm van een bezwijmende hitte’. Dus: een hoge rug met een kant die de vorm heeft aangenomen van een hitte. Dit noemen ze wel ‘beeldende taal’. Beeldende taal vinden we ook in voetbalproza, bijvoorbeeld: ‘Wie aanstaande zondag op vleugelen van blijde verwachting naar de sinjorenstad tijgt, zal nog in gevaarlijk vaarwater terechtkomen’. Veel aanvaardbaarder is het schaakproza: ‘Nadat zwart nog enkele bokken had geschoten, ging hij de eeuwige jachtvelden binnen’. Hier heeft iemand duidelijk zijn best gedaan ‘in het beeld te blijven’.

Een in bloed zittende ader, een hittevormige kant van een hoge rug, een in vaarwater eindigend op-vleugelentijgen: al deze wonderbaarlijke zaken zijn niet bij machte de geest van de lezer in een sprookjeswereld te doen verwijlen. Achter de onzin van de formulering grijpt de lezer de zin van de bedoeling. Ook in deze jammerlijke vormen blijft de taal een communicatiemiddel. Evenmin als mislukte beeldspraak behoeven barbarismen, discongruenties tussen onderwerp en persoonsvorm, foutieve inversies, overspannen samentrekkingen en wat dies meer zij, taaluitingen onbegrijpelijk te maken. Dit neemt natuurlijk niet weg, dat de schrijver ze beter kan vermijden en dat van de lezer soms meer inspanning vereist wordt dan strikt noodzakelijk is.

De schrijver kan zich ook te ingewikkeld uitdrukken. We mogen in een bepaald geval het oordeel ‘te ingewikkeld’ slechts uitspreken, als we de bedoeling begrepen hebben en het ons is gelukt, deze op een eenvoudiger wijze onder woorden te brengen. Laat ik een enkel voorbeeld geven. Een zin uit een proefschrift luidt: ‘Over het algemeen kan gezegd worden, dat debiliteit als een sterke contra-indicatie voor emigrabiliteit beschouwd moet worden’. Die twee lijdende vormen zijn niet zo mooi. Afgezien daarvan: dit kan toch wel eenvoudiger. Ik stel voor: ‘De ervaring heeft geleerd, dat debielen liever niet moeten emigreren’. Waarschijnlijk zal deze zin meer lezers bereiken dan

[p. 7]

die van de zeergeleerde heer, die hier te zeer geleerd is geweest.

Een te ingewikkelde formulering kan eigenaardige voordelen hebben. Dit heeft een man ondervonden, die in kennelijke staat van dronkenschap op een fiets had gezeten en ‘deswegen’ was bekeurd. Het simpele feit was in een vreemd complex van kronkelige zinnen en min of meer ongebruikelijke woorden vastgelegd. Toen de zaak voor het kantongerecht diende, pleitte de advocaat vrijspraak. Zoals hij betoogde, kon zijn cliënt uit de akte van beschuldiging onmogelijk opmaken, waarvàn hij beschuldigd werd. De kantonrechter was het daarmee eens en sprak de man vrij.

Hiermee heb ik het onderwerp van de tweede spreker aangeroerd: de ambtelijke taal. In ambtelijke taal richt zich de overheid tot ons met belastingbiljetten en strafverordeningen. Op die taal is wel het een en ander aan te merken. Maar ook de lezers gaan hier niet vrij uit. Aan de eerste voorwaarde voor goed lezen wordt meestal niet voldaan. We willen niet zo bijzonder graag weten, wat er precies staat. En als zowel de schrijvers als de lezers in gebreke blijven, komt er van communicatie niet veel terecht.

Tot nu toe hebben we de schuld gezocht bij de mensen, tussen wie zich de taaluitingen bevinden. De taal zelf hebben we buiten de schuldvraag gehouden. Maar heeft deze dan geen eigenschappen, die haar min of meer ongeschikt maken voor wat ze in de eerste plaats moet zijn? Is ze niet door die eigenschappen maar een gebrekkig communicatiemiddel?

Er valt niet aan te twijfelen: er mankeert wel iets aan de taal. Zo is er o.a. het verschijnsel van de homonymie. Er zijn groepen van twee, drie of zelfs nog wel meer homoniemen. De leden van zo'n groep hebben verschillende betekenissen, maar geheel en al dezelfde vorm. Het gevolg kan zijn, dat de lezer, indien er nog een andere moeilijkheid bij komt, een ander woord leest dan de schrijver heeft bedoeld. Vaak ligt het ook aan de lezer, als hij mistast. Als hij behoorlijk nadenkt kan het hem niet ontgaan, dat ‘zijn’ woord in het geheel van de taaluiting niet goed wil passen. Maar bestond waarin het woord van de schrijver onduidelijk, voor er geen homonymie, dan zouden dergelijke misverstanden toch niet mogelijk zijn. Bovendien zijn er gevallen, waarin het woord van de schrijver onduidelijk, voor meer dan één interpretatie vatbaar blijft, ook al spant de lezer zich nog zo in. In de laatste jaren is er veel te doen geweest over het begin van Vondels beroemde rei:

Wie is het, die, zoo hoogh gezeten,
Zoo diep in 't grondelooze licht,
Van tyt noch eeuwigheit gemeten,
Noch ronden, zonder tegenwight
By zich bestaet...

Uit mijn intonatie hebt u kunnen afleiden, dat ik het woord ‘licht’ als een zelfstandig naamwoord heb opgevat. Met deze opvatting sta ik niet alleen. Maar sommigen begrijpen ‘licht’ als een persoonsvorm van het werkwoord ‘lichten’ in de betekenis van ‘licht geven, licht verspreiden’. In uitvoerige tijdschriftartikelen zijn beide standpunten verdedigd. Wat staat er nu, en wie leest wat er staat? De lezers kunnen we niets verwijten, de dichter evenmin. Hier is het, of de taal zelf faalt.

Behalve homonymie van woorden is er ook zoiets als grammatische homonymie. Dit zal ik trachten toe te lichten met de zin: ‘Toeval is een verlegenheidsbegrip, dat de wetenschap voortdurend van haar terrein terugdringt’. Velen die deze zin (zoals vanzelf spreekt: in een groter verband) voorgelegd krijgen, begrijpen daaruit, dat de wetenschap door dat begrip wordt teruggedrongen, terwijl de verhouding precies andersom is. U zult zeggen: dit zijn slechte en weinig intelligente lezers. Ik geef u onmiddellijk gelijk. Ze zouden zich echter niet vergissen, als maar uit de vorm of de volgorde der woorden duidelijk bleek, wàt onderwerp en wàt voorwerp is. Het blijkt er echter niet uit. Aan de vorm van de woorden ‘dat’ en ‘wetenschap’ is hun grammatische functie niet te herkennen. En er zijn genoeg zinnen met de volgorde ‘betrekkelijk voornaamwoord - zelfstandig naamwoord - werkwoord’, waarin juist het betrekkelijk voornaamwoord onderwerp is.

Er zijn gevallen van grammatische homonymie, die zich tegen de scherpzinnigste analyse verzetten. Opnieuw kan ik Vondel citeren. In zijn ‘Vertroostinge aan Geeraert Vossius’ zegt hij tot de vader die zijn zoon heeft verloren: ‘Beny uw soon den hemel niet, / De hemel treckt: ay, laat hem los’. Moet Vossius zijn zoon niet aan de hemel, of moet hij de hemel niet aan zijn zoon misgunnen? Beide opvattingen hebben hun verdedigers gevonden. En een stelling bij een Leids proefschrift luidt, dat het probleem onoplosbaar is.

Of schriftelijke uitingen, die we ‘ambtelijke taal’ noemen, ons eveneens voor dergelijke onoplosbare problemen plaatsen, zou ik u niet kunnen zeggen. Daarvoor heb ik ze te weinig met de nodige aandacht gelezen. Maar zeker zullen ook daarin voorbeelden zijn te vinden van de homonymie, die de lezer iets anders doet lezen dan de schrijver heeft bedoeld.

Dames en heren! In mijn korte causerie heb ik veel onbesproken moeten laten. Veel heb ik ook eenvoudiger moeten voorstellen dan het is. Maar zelfs als ik zes zaterdagochtenden over het mij opgegeven onderwerp had gesproken, zou de kern van mijn betoog niet anders zijn geweest.

De taal is een communicatiemiddel. Maar in bepaalde gevallen van taalgebruik komt er van de communicatie weinig terecht. Dit kan liggen aan de sprekers en de schrijvers, de hoorders en de lezers, maar zeker ook aan sommige eigenschappen van de taal. Het is niet altijd duidelijk, wie we schuldig moeten verklaren.

Naar ik hoop zijn er niet te sterke contra-indicaties voor de ‘communicativiteit’ van mijn taaluitingen gedurende dit half uur. In allen gevalle lijkt het mij uitgesloten, dat iemand van u mij straks zal vragen: ‘U had het nu zo over sprekers en lezers, maar wat is het verschil er nu eigenlijk tussen?’