Onze Taal. Jaargang 28

Verschuiving van klemtoon

(J.) Mij valt in de laatste tijd op dat sprekers-in-het-openbaar het hebben over: machteloosheid, werkeloosheid, trouweloosheid enz. Voor deze klemtoon mag men m.i. geen goed woord over hebben. Hij is gewoonweg fout.

(Red.) Aan ons dan de onaangename taak dit goede woord toch over te hebben. De lettergreep -loos is een zogenaamd achtervoegsel. Meestal hebben deze achtervoegsels geen klemtoon (wel in: lerares, boerderij, tuinier). Bijvoorbeeld: bloedig, minzaam, dienstbaar, heerlijk, eervol, visrijk. De ‘wetten’ van de Nederlandse klemtoon zijn te ingewikkeld om ze hier uitvoerig te behandelen, maar een paar aanwijzingen zijn voor uw geval al genoeg.

Komt een achtervoegsel achter een woord, dan treedt meestal een verschuiving van klemtoon op. Vergelijk: omvang-omvangrijk, deemoed-deemoedig, aanzien-aanzienlijk, onderwijs-onderwijzer, afgod-afgodisch. U kunt zelf nog wat andere voorbeelden vinden, maar denk bij uitzonderingen aan ons woordje ‘meestal’...

Prof. Heeroma heeft in dit verband eens gezegd: ‘Onze taal heeft een alternerend ritme’. Dit wil zeggen, dat wij ervan houden afwisseling in onze reeks klemtonen te brengen.

Het achtervoegsel -heid trekt dan weer de klemtoon naar zich toe: goddeloos-goddeloosheid, werkeloos-werkeloosheid. Als het woord meer dan één lettergreep heeft, wordt het door de toevoeging van -loos en van -heid als het ware te lang voor de beginklemtoon; het gevolg is dat de klemtoon ‘opschuift naar rechts’ - het afwisselende karakter is weer bewaard. Zo springt de klemtoon van meedogen naar meedogenloos, van machteloos naar machteloosheid. In sommige gevallen blijft de klemtoon op -loos ook in het grondwoord: naast trouweloos hoort men ook trouweloos, naast goddeloos hoort men ook goddeloos.

Mogelijk is ook dat de nadruk op -loos versterkt wordt door een zekere emotionaliteit: -loos geeft immers het begrip ‘zonder’ weer. Nu wil men ‘trouw’ en ‘zonder trouw’ tegenover elkaar stellen door de nadruk te geven aan -loos: trouweloos. Hoe dan ook, verschillende factoren spelen hier mee. Wij willen het niet voor onze rekening nemen de uitspraak machteloosheid enz. te veroordelen. Als huiswerk geven we u gaarne op, een verklaring te zoeken voor de klemtoon in: Amsterdam, Koningsplein, Monnikendamplein, waarachtig, huichelachtig, twijfelachtig, vennootschap, bondgenootschap, bondgenootschappelijk, openbaar, wankelbaar, onuitstaanbaar, misdaad, misdadig, misdadiger (twee betekenissen!) Als u de Nederlandse klemtoon te springerig vindt, verdiep u dan in het Hongaars of Tsjechisch: daarin heeft elk woord de klemtoon op de eerste lettergreep.