Onze Taal. Jaargang 27

[p. 58]

Het taalgebruik

Ik heb met bekommernis gezien dat de twee vorige sprekers hun dissertatie uitermate nauwkeurig hadden voorbereid, zo goed zelfs, dat zij tot twee keer moesten worden gemaand met spreken op te houden. Dit gevaar nu doet zich bij de derde spreker niet voor. Het is zelfs mogelijk dat de voorzitter, wanneer ik gezeten ben, mij verzoekt weer terug te gaan, omdat ik waarschijnlijk korter zal zijn dan één van mijn voorgangers. Niet alleen gedreven door het verlangen naar de koffietafel, maar ook door een uitermate noodlottige omstandigheid, hierin bestaande, dat de twee vorige sprekers alles gezegd hebben wat ik u had willen meedelen. Het zou verkeerd zijn te denken dat de taalbehandeling in de pers aan andere wetten onderhevig zou zijn dan in de radio en in de reclame. Dezelfde fouten die ginds gemaakt worden en dezelfde correcties die daar kunnen worden aangebracht zijn ook hier van toepassing. Met stijgende bezorgdheid heb ik dus alle punten horen aflezen, die ik thuis met veel moeite had samengesteld. Ik vind dat onaangenaam. Het merkwaardige is dat ik vorige week mijnheer Van Herpen op visite had; ik heb hem toen beneden gelaten in mijn kamer. Ik moest even naar boven om koffie te halen en hij is dus tien minuten helemaal alleen geweest bij mijn schrijfbureau...

De functie van de humor is: lucht geven. U hebt alweer lang gezeten in het keurslijf van tuchtvol nadenken en vooral gedisciplineerd luisteren en plotseling staat er voor u iemand die maar één verlangen heeft: zichzelf te zijn. Dat brengt plotseling bij u een vermindering van druk. Ik zeg dat niet omdat het op mij slaat: ik signaleer dit verschijnsel omdat het een van de dingen is die aan de wortel liggen van de humor. Er is geen humor mogelijk zonder een daaraan voorafgaande spanning en hier komen we aan het wonder van ‘taal’.

Ik vind het zoiets geheimzinnigs wat wij hebben uitgevonden: die tongbewegingen waardoor wij plotseling in contact komen met die andere wezens en verlost worden van onze eenzaamheid. Wij zijn allemaal volkomen geïsoleerd; ieder van ons loopt op zijn particuliere twee benen als een geïsoleerd kolommetje door de wereld. Uit die luchtbel, die duikerklok, kunt u plotseling stromen uitzenden waardoor de ander u begrijpt. Dat is het wonder van de ‘taal’. Ik weet nog goed als kind, hoe ontzaglijk ik onder de indruk was van woorden. Ik weet niet of u dat in dezelfde mate gehad hebt, ik vermoed van wel, want ik sta hier voor mensen die woorden hanteren. Het hanteren van woorden, het eerste ontdekken dat het ding op die vier poten ‘tafel’ heet. En het woord ‘avond’, dat is een ontzaglijk woord. U hebt als kind niet geweten dat het ‘avond’ heette als het zo weemoedig werd; het licht in de tuin werd oud, de schaduwen werden lang, er kwam iets over de schuttingen van melancholie en plotseling heeft uw vader dat alles samengevat in één zakje en gezegd: dat is ‘avond’. Tegelijkertijd is dat een enorme beperking.

Taal is een genade Gods, maar het is tevens een verlies. Die hele droom die het kind in zijn hoofd had van een ‘avond’, die mateloze atmosfeerwolk van gras en bloemen en bijna naar bed en nog net op; de jongere broertjes zijn er al in, maar ik ben de oudste; het klappen in een hand van een juffrouw, het versterven van geluiden in naburige tuinen: die hele avondatmosfeer wordt plotseling geëtiketteerd met één papiertje en daar staat op: ‘avond’. Dat is het dus. Dat is de reden waarom kinderen zo'n enorme fantasie hebben, ze bezitten niet genoeg woorden. Woorden klemmen in, woorden beperken, woorden verarmen. Door het woord vangen wij plotseling de dingen in de huid van een begrip en daarmee is het begrip in zijn bepaaldheid voor u klaargelegd.

Dat is dus een van de nadelen van de taal maar van de andere kant is de taal het enige eigene dat een volk heeft. Ik weet dat deze stelling wat ver gaat maar het is mijn vaste mening dat het eigenste en wellicht in deze tijd nog het enige dat een volk rest en dat het onderscheidt van zijn naburen, alleen nog de taal is. In de architectuur groeien wij steeds meer naar internationale vormen doordat de technische veroveringen overal gelijk zijn; u kunt met gewapend beton een bepaalde ruimte overspannen en dat gebeurt in Spanje precies evenzo als in Enkhuizen. Ook de muziek werkt met twaalf tonen die in Duitsland gelijk klinken als hier. De dans is bepaald door hetzelfde menselijk lichaam en de schilderkunst die nog iets nationaals had in ons land, heeft door de abstracte richting zich gevoegd naar normen die internationaal gehanteerd worden. Het is slechts de taal waardoor de Nederlander zich apart en onvervangbaar onderscheidt en uitdrukt. En hier kom ik aan een opmerking van mijnheer Van Herpen, de eerste spreker, die zich verbaasd afvroeg waardoor het toch komt dat in de Nederlandse taal het onderscheid tussen schrijf- en spreektaal veel groter was dan in welk ander taalgebied ook. Ik geloof dat die verbazing juist is. Wanneer u Duits, Engels of Frans leest dan merkt u dat in al die talen die afstand geringer is. Hier is die gapend en ik mag misschien een hypothese wagen.

Ik geloof dat het komt door het grote gat van de 18de eeuw: de Franse tijd. Mijn mening namelijk is dat niet de taal door het volk wordt gemaakt, door de basis, maar door de top van de pyramide. Die top heeft ongeveer 120 jaar lang Frans gesproken, Frans geschreven en tenslotte zelfs Frans gedacht. Ons heeft het zelfs het drama gebracht als Vlaanderen waar de ontwikkelde ‘Dietser’ zich afwendde van de moedertaal en deze overliet aan het ‘gemene volk’. Het ‘gemene volk’ creëert niet, dat doet de bovenlaag. Wanneer u de brieven uit de achttiende en zelfs negentiende eeuw leest en merkt hoe in het Frans gesproken en gedacht werd, dan begrijpt u dat onze taal een tijdlang heeft braak gelegen, dat er niet aan gewerkt is; toen zij tevoorschijn kwam, toen haalde men uit de kast de Nederlandse taal als een oud pak dat onder de motballen zat. Beets spreekt ook in zijn inleiding op de Camera Obscura dat hij in dit boek ‘der Nederlandse tale het zondagspakje wil uittrekken’. (Een zin die enigszins in tegenspraak is met de uitgedrukte intentie). Welnu, dat heeft Beets geprobeerd. Toen wij weer tot het besef kwamen - de opstand van België in 1830

[p. 59]

heeft dit proces aanzienlijk versneld - van een eigen volk met een eigen taal te zijn, toen was het gedeeltelijk te laat, toen zaten wij met een schrijftaal. De gewone taal is intussen verder gegaan en zo is die enorme kloof ontstaan. Deze kloof is door de Tachtigers nog wijder gemaakt, want een van de rampen die ons getroffen hebben, is de beweging van Tachtig (ik bedoel niet in letterkundig opzicht, maar in taalkundige zin). De kloof tussen geschreven taal en volk is daar nog ‘onoverbrugbaarder’ geworden. Daarvóór had men het idee dat ieder het recht had een gedichtje te schrijven; iedereen had thuis een z.g. poëziealbumpje waarin zijn rijmpjes werden geboekstaafd. Deze beminnelijke gewoonte die ons in contact hield met het creatieve element van de taal, is door Van Deijssel weggesnauwd. Vanaf 1885 was schrijven de bezigheid van zeer verfijnde geesten.

De taal is het voornaamste instrument van de journalist. Ik ben zelf helaas geen journalist (het lijkt me een heerlijk beroep, maar ik mis de gave om heel snel te denken en te schrijven). Ik zeg dat ik de journalist benijd, maar ik beklaag hem ook. Ik benijd hem in zoverre als hij het vermogen bezit, de geheimzinnige kwaliteit, om ergens te zijn, te kijken en dan thuis onmiddellijk op te schrijven wat er gebeurd is. Dat is een benijdenswaardige gave, maar ik begrijp toch niet goed het plezier van deze bezigheid.

Weet u, wat voor mij het aardige van schrijven is? Dat is het vinden van het juiste woord. De beloning van schrijven zit niet zozeer in het honorarium van de uitgever (want dit is te verwaarlozen), maar in de enorme voldoening die u hebt als u, na lang zoeken, dat wat u wilt zeggen, geformuleerd hebt. Zo, dat de huid van het woord strak om het begrip zit. Dat geeft een enorme vreugde, als u die zin overleest en kunt zeggen: ja, wat daar staat, dat heb ik werkelijk bedoeld. Dat is een scheppende daad die een ernstige concentratie vereist en een verliefdheid op het woord, een verliefdheid die de journalist vreemd is. Hij is gedwongen snel toe te tasten en uit die schatkamer in de tijd van enkele minuten te halen wat er te halen is, soms is het goud, maar het is ook wel eens roest. Hij vindt tot zijn beschikking daar in die schatkamer klaarliggen een 200-tal gemeenplaatsen. Nu moet u niet denken dat ik de journalist ook maar iets verwijt, er is nooit iemand iets te verwijten. Wij zijn allen (met een grote marge die ik aanneem voor de vrije wil) pionnen op een veel groter bord waarvan wij de spelers niet kennen. Wij leven in een versneld tempo, alles gaat tienmaal harder dan vroeger, zelfs sprekers worden door voorzitters gemaand. In dit enorme tempo is het toch duidelijk dat de journalist onmogelijk aan de bekoring kan weerstand bieden om het denken op te geven en het pasklare woord te pakken en de ‘het-wil-mij-voorkomen’ zin te gebruiken. Onze taal bezit een groot aantal gemeenplaatsen.

Die discrepantie tussen een spreek- en schrijftaal heeft overigens ook een voordeel. Van dat voordeel wordt o.a. gebruik gemaakt door een man als Simon Carmiggelt, want wanneer u op een vrij banale situatie het kleed werpt van de schrijftaal, krijgt u een humoristisch effect. Als hij b.v. waarneemt dat een oude man in een café half zat naar de toonbank strompelt, om daar een glaasje te vatten en hij zegt: ‘de grijsaard spoedde zich naar de tapkast’, dan gebruikt hij schrijftaal. Dat spoeden is hier geestig, want hij ‘spoedt’ zich niet. Hier wordt expres het vel niet om het begrip getrokken; er blijven rimpels over. Die kans biedt de Nederlandse taal veel meer dan de andere talen en daarom is Nederlandse humor die zich hierop baseert, onvertaalbaar. U kunt natuurlijk dat nooit overbrengen, omdat de andere talen met de spreektaal zijn meegegroeid. Daar is veel meer een congruentie gebleven; zij kennen die kloof niet.

Is er iets tegen te doen dat wij slecht spreken en slecht schrijven? Ik ontmoet vaak mensen die zeggen: taal is een organisme dat zich ontrekt aan ons ingrijpen, dat is een gedetermineerde plant en je kunt daar niets aan doen. George Orwell (die ik persoonlijk goed gekend heb) geeft echter voorbeelden van uitdrukkingen in de Engelse taal die door het gehoon van journalisten verdwenen zijn. Daar is namelijk in Engeland niet alleen één Charivarius zoals wij die hadden, maar men heeft daar een heel leger van bewakers van de Engelse taal. Het besef in Engeland (hetzelfde heb ik ook in Frankrijk opgemerkt) dat wij hier te maken hebben met een grote schat, ons overgeleverd van onze voorouders, is zeer groot.

Wij gaan met dat bezit zeer slordig om; ginds heeft men allerlei cipiers die de taal bewaken. Orwell geeft twee voorbeelden van uitdrukkingen in kranten die om de regel bijna voorkwamen en die in 6 maanden tijd uit alle kranten in Engeland verdwenen zijn, eenvoudig door het sarcasme van een paar journalisten die ze op de hak namen. Die twee uitdrukkingen: ‘to explore every avenue’ en ‘to leave no stone unturned’. Die twee uitdrukkingen zijn uit het Engelse schrijfgebruik in de kranten absoluut verdwenen, doordat een paar mensen zich die inspanning van de tegenwerking getroost hebben. Ik vind dit een buitengewoon moedgevende bijzonderheid die ik u niet wil onthouden. Wordt er hier slecht gesproken, dames en heren, en slecht geschreven? Ja. Ik wil, met voorbijgaan van andere oorzaken, u wijzen op een verschijnsel dat misschien uw aandacht ontsnapt is, nl. de angst van ons Nederlanders voor het pathos. Wij zijn als de dood voor pathetiek. Dit komt tot uitdrukking in het verkleinen van de taal. Wij spreken niet van een kop koffie, zoals in Duitsland of Frankrijk, maar van een kopje koffie. Is ons dat zelfs nog te machtig, dan kun je nog een kleintje koffie bestellen. Wij praten voortdurend ‘op de hurken’, wij leven in één ‘fobie’ ons aan te stellen. Dat is de grote angst van elke Nederlander waardoor hij zich in een aanhoudende toestand van ‘understatement’ bevindt, een beminnelijke eigenschap maar is tevens een gevaarlijke. U merkt dat ook in de radio, bijvoorbeeld in driekwart van de hoorspelen spreken de spelers ‘plat Nederlands’, aanzienlijk ‘platter’ dan in het werkelijk leven zelfs geschiedt; dit is ook angst om zich aan te stellen. Ikzelf heb de naam van ‘precieus’ te zijn omdat ik mijn best doe om een zin af te maken: dit is ook ongebruikelijk.

[p. 60]

Ik wilde dan nog tenslotte wijzen op een ongelukkige toestand hier in Nederland, dat is nl. de tekst van de schoolboekjes. Want als wij slecht Nederlands spreken, dan is dat voor een klein gedeelte de schuld van ons onderwijs. Onze leerboekjes zijn wel eens geschreven in treurig Nederlands. Daar is niets aan te doen, dat is eenvoudig een feit. Ik heb voor u wat kleinigheden meegebracht, ik vind het nuttig u daar even van op de hoogte te brengen. B.v. hier zie ik: Oefenboek bij de beknopte Franse Spraakkunst voor R.K.-scholen. Daar lezen we in les 14: ‘Onthoudt wel dat: juwelen, keistenen, kolen, knieën, uilen, speelgoederen en luizen, dingen zijn die niet bij elkaar horen’; U denkt misschien dat de zin nu uit is, maar dat is niet het geval, er staat nu een puntkomma en de volzin rondt zich nu als volgt af: ‘maar het spreekt vanzelf dat de Paus zijn rechten zal handhaven’. Opmerkelijk is in dit soort boekjes de namen van de kinderen, de meisjes heten gewoonlijk Sofie en de jongens willen wel eens Wouter heten, twee namen die vrijwel zijn uitgestorven. Bovendien zijn beide oppassend, ook iets wat niet meer voorkomt. Die boekjes zijn voor een gedeelte geschreven enkele decenniën geleden en beleven dan voortdurend z.g. ‘herdrukken’. Er zijn nu b.v. werkjes in omloop van onderwijzers die reeds lang vergaan zijn. De nieuwe druk wordt dan verzorgd (zo heet dat) door een onderwijzer die zijn inspanningen beperkt tot het schrijven van een nieuw voorwoord en verder alles bij het oude laat. Ik neem het die man niet kwalijk (u moet me goed begrijpen, hij heeft ook een nieuwe fiets nodig). Zo zijn er boekjes die op het ogenblik in de 50ste druk zijn. Als een voorbeeld ervan hoe oud die boekjes zijn, wil ik u eens laten horen van oplagen van 1956 en 1957, van boekjes dus die nu in omloop zijn, b.v. ‘Les premiers pas’, een Frans leerboekje; ik lees in les 3 (dat is vrij vroeg dus) deze mededeling: Frédéric a une ardoise. Nu zijn er natuurlijk hier onder de meer ontwikkelden die weten wat een ‘ardoise’ is; ik heb het moeten opzoeken. Dat is nl. een lei; die is nog in enkele musea te vinden. Het is merkwaardig dat dit in les 3 van een boekje voor de Lagere School voorkomt. Ik vind dat tot nadenken stemmen. Evenals de zin die ik onderaan lees: Papa is voor de piano. Men vraagt zich zich dan af: Is mama tegen? Ook is merkwaardig het geschreven en gesproken Frans voor U.L.O.-scholen van de heer Arnaud. Dit boekje stamt uit 1908, maar deze druk is van 1956. Daarin lees ik: ‘De meid dient de dame’. Dit is een situatie die in 1895 volkomen normaal was, maar nu een kras staaltje van feodaliteit moet genoemd worden, want er zijn nl. geen ‘meiden’ meer, en het aantal ‘dames’ neemt ook schrikbarend af. Ik kan er nog veel meer voorlezen. Ik zal geen titels noemen, maar me beperken tot de mededeling dat ik dit genomen heb uit de drukken van de laatste twee jaar. Het is een ruikertje van stijlbloempjes die ik u aanbied.

‘Piet werd door Marie gekastijd; hij weende.’ ‘Willem heeft een guitige aard, hij is geneigd tot boert en jokkernij.’ ‘Ik kwam in Meppel (Dr.) ter wereld; Wouter zag in Woerden (Z.-H.) het levenslicht; Jezus werd geboren te Bethlehem.’ Ik hoop niet dat iemand mij verdenkt van oneerbiedigheid, ik lees voor wat uw kinderen moeten lezen. Ik had achter Bethlehem overigens graag even H.L. gezien.

‘Wij beminnen moe, moe bemint pa’ (en dan krijg je dit verrassende slot) ‘pa bemint de kat.’ Het is een treffend staaltje van een harmonisch huwelijk, maar als de kat weer moe bemint dan zijn we toch rond gekomen. Opmerkelijk is het dat zo'n boekje een aantal tantes afwerkt: ‘Mijn tante sluimert’, ‘Mijn tante verzamelt moerbeziën en aardnoten’, (hier komt een zeer merkwaardige tante): ‘Uw tante verzoekt de houtvester om verschoning’. Zo gek is dat natuurlijk niet: in een bos loopt dat nu niet zo direct in de gaten.

Ik heb gehoord van de voorzitter dat er hier veel Vlamingen zijn, ik mag misschien iets daarover zeggen. Ik houd nog al eens een lezing in Vlaanderen en dan constateer ik voortdurend in dat land dat bij onze taal behoort, een zekere ‘gêne’ over het feit dat zij de taal van boven de Moerdijk niet spreken zoals wij dat doen, maar op hun eigen wijze. In veel gezinnen waar ik logeerde zag ik die boekjes liggen over Algemeen Beschaafd Nederlands en ik zag de inspanning die zij zich getroosten om zich in keurig Nederlands uit te drukken. Ik wil toch van de gelegenheid gebruik maken om iets te zeggen daarover, nl. wanneer ik Roozendaal passeer en in Vlaanderen kom, ondervind ik van mijn kant ook een zekere ‘gêne’.

Ik vind nl. het Vlaams verrukkelijk, ik vind het een warme, donkere prachtige altviool. Wanneer ik dan met het koper van mijn Nederlands daartegen in schetter, voel ik mij de mindere. Daar in Vlaanderen is nog in het Nederlands een soort warmte gebleven, uit de Middeleeuwen nagloeiend, die ik als weldadig onderga. Ik herinner me dat ik in Brugge rondliep, het was koud en ik zei: ‘Ja, we naderen Kerstmis’, in mijn stijve Nederlands. Toen zei die pater: ‘Ja, we zijn in het putteken van den winter’. Dat is prachtig. Laten zij, die ‘zich in het putteken van den winter bevinden’, niet denken dat het bij ons zomer is. Gij hebt iets wat wij missen.

Godfried Bomans

Extra-exemplaren van dit nummer zijn verkrijgbaar bij de Ned. Uitgeversmij.,
Breestraat 117, Leiden, postgiro 529740, voor de prijs van f 0,50 per stuk.
Betaling uitsluitend per giro.