Onze Taal. Jaargang 27

[p. 33]

[Nummer 7/8]

Een natuurtaal met kunstwoorden

Er zijn kunstbenen, kunstarmen, kunstogen en kunsttanden, die uitstekend dienst doen. Ook kunsttalen kennen we: Ido, Esperanto, Volapük, Novial en noem maar op. Op beperkte schaal hebben die zich verbreid, ondanks de bezwaren die er wel tegenin te brengen zijn. Wie gewend is om met natuurtalen om te gaan, kijkt onwillekeurig een beetje sceptisch tegen die kunstprodukten aan. De hoogten en de diepten, de fijnste haarvaten en de laatste raadsels van de natuurtaal zijn nog lang niet ontdekt, maar wat we ervan weten, geeft ons het diepste ontzag ervoor.

Een natuurtaal is een ontzaglijk rijk instrument met een soepel aanpassingsvermogen en een heel groot aantal ongebruikte mogelijkheden. Het is nergens en nooit nodig om een woord uit een andere taal te ontlenen; laten we ons dat heel diep en heel goed bewust maken.

Die natuurlijke rijkdom treft ons bijzonder bij een taal als het Nederlands, dat zo ongewoon gezegend is met het vermogen tot woordsamenstelling. Het Frans kent deze mogelijkheid bijna niet en moet bv. veekoopman met marchand de bétail vertalen.

Daar komt nog iets bij. We kunnen lange samenstellingen inkorten. De akte voor hulponderwijzer heet geen hulponderwijzersakte, maar hulpakte. Een proef met een atoombom heet geen atoombomproef maaar atoomproef. Zo spreken we niet over een atoomwapenvrije zone maar over een atoomvrije zone.

Hier en daar duikt soms de vreemde gedachte op dat een woord een soort definitie zou moeten zijn van het ding dat het aanduidt. Zo zou bv. het woord duikboot onbruikbaar zijn, omdat dat vaartuig niet alleen onder water duikt, maar daar bovendien ook vaart. Daarmee werd vroeger het gebruik van het lelijke Germanisme onderzeeboot wel verdedigd.

Ook bij de ingekorte samenstellingen komt dat onjuiste idee soms bij de mensen op. We zullen er nu niet uitvoerig over spreken, maar volstaan met de conclusie dat het kant noch wal raakt: een tafel, een kat en een olifant zijn toch evenmin definities?

Terug naar de samenstellingen. Kunnen we daar nu onbeperkt mee doorgaan? In theorie en zeker met behulp van ingekorte samenstellingen wel. Maar in de praktijk?

Hoe is de verhouding tussen enkelvoudige en samengestelde woorden in het Nederlands, hoe zijn de percentages? Dat is heel moeilijk te schatten, maar ik vermoed, dat die grof gezegd hierop neerkomen: de enkelvoudige woorden vormen ± 10%; samenstellingen en afleidingen de rest.

(Om uw geheugen nog even op te frissen: een woord als broodpap bestaat uit twee delen die elk ook een woord kunnen vormen: brood en pap. Daarom is broodpap een samenstelling.

Maar domheid of gortig bevatten allebei één element dat nooit op zichzelf een woord kan zijn: heid en ig. Daarom zijn domheid en gortig dus afleidingen.)

Waarom zijn al onze woorden geen samenstellingen? Dat is heel simpel: een samenstelling bestaat tenslotte immers altijd uit enkelvoudige woorden.

Waarom zijn al onze woorden niet enkelvoudig? Dat had wèl gekund; ik zal u laten zien, hoe.

We hebben heel wat klinkers in onze taal: a, e, i, o, u, aa, ee, ie, oo, uu, oe, ui, ei, au, eu en de ‘stomme’ e. Neem nu twee medeklinkers: p en k. Hoeveel eenlettergrepige woorden kun je nu van die twee mede-

[p. 34]

klinkers maken, als je alle klinkers gebruikt? Dat zijn er heel wat; kijkt u maar:

pa	pap	pak	ka	kak	kap	a
pe	pep	pek	ke	kek	kep	e
pi	pip	pik	ki	kik	kip	i
po	pop	pok	ko	kok	kop	o
pu	pup	puk	ku	kuk	kup	u
paa	paap	paak	kaa	kaak	kaap	aa
pee	peep	peek	kee	keek	keep	ee
pie	piep	piek	kie	kiek	kiep	ie
poo	poop	pook	koo	kook	koop	oo
puu	puup	puuk	kuu	kuuk	kuup	uu
poe	poep	poek	koe	koek	koep	oe
pui	puip	puik	kui	kuik	kuip	ui
pei	peip	peik	kei	keik	keip	ei
pau	paup	pauk	kau	kauk	kaup	au
peu	peup	peuk	keu	keuk	keup	eu
pə	pəp	pək	kə	kək	kəp	ə

In totaal hebben we dus met 16 klinkers en twee medeklinkers 7 × 16 = 112 éénlettergrepige woorden kunnen vormen. Over de twee-, drie- en vierlettergrepige spreken we nog niet eens. De wiskundigen onder onze lezers kunnen vlug uitrekenen hoe groot het totale aantal woorden wordt, dat dan met die klanken gevormd kan worden. Ze moeten daarbij dan niet vergeten dat we vanaf de tweelettergrepige woorden bovendien nog verschil in klemtoon als vermenigvuldigingsfactor moeten behandelen. Denk aan voornáám tegenover vóórnaam of aan kánon tegenover kanòn.

Maar we blijven verder nu bij onze eenlettergrepige. De schuin gedrukte geven aan welke woorden werkelijk bestaan in het ABN. Van de 112 zijn dat er dus in totaal maar 50 ofwel 45%. Ik verzeker u dat dit een ongewoon hoog percentage is. Als u dezelfde proef zou nemen met de medeklinkers z en ng, dan zou u van de 112 mogelijkheden maar 12 verwerkelijkt vinden, ofwel 11%. Bovendien kunt u die proef doen met twee medeklinkers die samen in het ABN een groepje kunnen vormen aan het begin of aan het eind van een woord, bv. de s en de p. U zou dan veel meer rijtjes gekregen hebben als zoëven; kijkt u maar:

pa	pap	pas	sa	sas	sap	a	spa	psa	aps	asp
pe	pep	pes	se	ses	sep	e	spe	pse	eps	esp
pi
po
(spsa asps)
(spse esps)

Ik heb de laatste twee rijtjes tussen haakjes gezet, omdat die medeklinker - groepen in het ABN vrijwel uitgesloten zijn binnen een eenlettergrepig woord.)

Alles door elkaar genomen, kunnen we dus gerust zeggen dat verreweg het grootste aantal mogelijkheden tot woordvorming nooit werkelijkheid wordt. Er is dus nog een reservevoorraad, als we dat zo mogen uitdrukken. Rekenen we die van de meerlettergrepige woorden erbij, dan bedraagt die reserve waarschijnlijk meer dan 90%!

Is het dan niet de moeite waard om die te gaan aanspreken? Waarom hebben de talen dat tot dusver zo weinig gedaan? Vooral bv. het Frans dat wemelt van de homoniemen, van woorden dus met dezelfde klanken, maar met verschillende betekenis. Zijn soldaten en die soldaten klinken daar allebei gelijk: sè solda. Dat lijkt een bijzonder verwarrende toestand. In andere gevallen is het nog een graadje erger: honderd, bloed, zonder, richting en zich er worden allemaal uitgesproken als sa met de neusklank a. Ligt het hier dan niet voor de hand om een aantal synthetische woorden te hulp te roepen? Om kunstmatig in te grijpen, waar de taal in vroeger eeuwen de moeilijkheid soms oploste door ontlening? En nog meer lijken synthetische woorden een aangewezen oplossing als we nieuwe begrippen een naam moeten geven. Stel, we krijgen als opgave: namen te geven aan duizend onderdelen van een intercontinentaal ballistisch raket. Met duizend synthetische woorden zouden we binnen één of twee dagen klaar zijn. En dat terwijl het nu soms maanden kost om goede namen te vinden voor 20 nieuwe dingen!

Elk synthetisch woord voldoet immers aan die grote eis dat een woord zich van alle andere moet onderscheiden, desnoods maar door één ding: één klank, één accent kan voldoende zijn. Wat let ons dan toch om de hele nieuwe woordvorming synthetisch te maken? Kunstwoorden zijn immers bovendien nog minimaal kort? Waarom noemen we een straaljager dan geen bu, een straaljagerpiloot geen lu, een straaljagermotor geen zu, een straaljagerlesvliegtuig geen tu en een straaljagerlespiloot geen mu?

We zouden dan niet meer hoeven te zeggen: ‘De straaljagerlespiloot zette de straaljagermotor in het straaljagerlesvliegtuig te vroeg aan’. Dat zou simpelweg worden: ‘De mu zette de zu in de tu te vroeg aan’.

Natuurlijk zou daar in het begin wat om gelachen worden, maar de mensen wennen vlug aan het nieuwe, vooral als dat praktisch is zoals hier.

Is het werkelijk in alle opzichten praktisch? De ouderwetse taalkunde vond de taalkundige veel knapper dan de taal zelf. De moderne taalkunde heeft door veel diepere onderzoekingen een diepe eerbied gekregen voor de taal, zoals we al opmerkten.

Is het werkelijk zo dwaas dat bv. het ABN zoveel samenstellingen kent en zo weinig enkelvoudige woorden? Zou verstoring van het bestaande evenwicht ernstige gevolgen hebben?

Natuurlijk. Het geheugen zou immers op een ondraaglijke manier belast worden! Stel u voor dat appelboom, appelschil, appelvla, appelmoes, appeltaart, appelbeignet en appelbol respectievelijk flu, moek, ron, slui, taan, krij en gno zouden heten. Dat pereboom, pereschil enz., pruimeboom, pruimeschil enz., kerseboom, kersepit enz. allemaal zo'n korte, synthetische naam hadden, dan was dat immers niet meer te onthouden?

Denk u hetzelfde eens in voor onze getallen. Met veertien woorden, een enkel achtervoegsel en een enkel tussenvoegsel komen we tot diep in de miljarden: één, twee tot en met tien; dan honderd, duizend,

[p. 35]

miljoen en miljard. Met -ig vormen we de tientallen, met en plakken we andere delen aan elkaar, en klaar zijn we.

Natuurlijk krijg je dan bij 187.543 wel een heel lang woord, en lange woorden zijn onhandig. Maar hoe vaak hebben we in ons leven dat getal nodig, vergeleken met 3 of 9? Vooral de frequentste woorden moeten kort zijn.

Daarmee komen we aan de conclusie. De bestaande verhouding tussen enkelvoudige en samengestelde woorden bevat een wijze les: een samenstelling belast het geheugen bijna niet, zelfs niet als het een ingekorte samenstelling betreft. Dat een woord bovenal kort moet zijn, geldt op de eerste plaats voor erg frequente woorden.

Stel nogmaals dat we de taak van zoëven te volbrengen hadden: nieuwe woorden zoeken voor een intercontinentaal ballistisch raket met duizend onderdelen. In dat geval zou ons eerste werk zijn: een synthetisch woord te maken voor de raket zelf, want dàt is een vaak gebruikt begrip (zeker bij de militairen). Daarna zouden we voor de onderdelen vrij zeker uitsluitend samenstellingen maken.

De naamgeving is vooral bij technische voorwerpen een wetenschap geworden die een eigen weg gaat en eigen middelen gebruikt. Laten we hier zo weinig mogelijk dilettantistisch te werk gaan: de heliport is nog altijd naast het rijwiel een afschuwelijk voorbeeld waartoe zoiets kan leiden. Mag ik dat eerste nog even uitwerken?

Toen we konden voorzien dat het hefschroefvliegtuig een dagelijks ‘gebruiksvoorwerp’ zou gaan worden, lag het voor de hand dat het een korte naam zou krijgen. De Amerikanen hadden hun oorspronkelijke helicopter al verkort tot 'copter (natuurlijk het apostrofje niet vergeten!), maar het leek gewenst om een eenlettergrepig woord te kiezen. Er zouden immers samenstellingen komen als hefschroefvliegtuigvliegveld, hefschroefvliegtuigpiloot, hefschroefvliegtuigpassagier enz. Zo lag voor hefschroefvliegtuig een synthetisch woord voor de hand, met name een dat direct aansloot bij het oude woord: hef dus. En nu zijn de samenstellingen heel kort geworden: hefveld, hefpiloot, hefpost, hefpassagier enz.

Bezwaren van het publiek verdwijnen binnen drie weken zodra een officiële instantie zulke wetenschappelijk verantwoorde termen resoluut invoert.

Wordt het deskundig gebruikt, dan kan het synthetische woord ons grote diensten bewijzen!

Dr. P.C. Paardekooper