Onze Taal. Jaargang 20

Dan wel

Dan als voegwoord wordt in de eerste plaats gebezigd achter den vergrotenden trap van een bijvoeglijk naamwoord, dus ter aanduiding van een ongelijkheid: Een koe is groter dan een kalf; een noot is harder dan een appel; een haas is vlugger dan een slak. Ook achter ander en anders wordt dan gebruikt: Op de Veluwe is het anders dan in Limburg; er was geen andere weg dan die door het bos; Piet heeft een andere kamer dan Jan; hij heeft er geen ander gezien dan den tuinman.

In geen van de genoemde voorbeelden kan men wel toevoegen: een koe is groter dan wel een kalf is geen Nederlands; evenmin: Piet heeft een andere kamer dan wel Jan. Dan wel kan echter heel goed gebruikt worden in zinnen, waarin twee eigenschappen van één persoon of zaak met elkaar vergeleken worden, b.v. in: de jongen is minder lui dan wel onverschillig; de straat is meer lang dan wel breed. Verder is dan wel ook mogelijk na niet zozeer: hij heeft niet zozeer behoefte aan voedsel dan wel aan rust. Zo komt het althans in de Nederlandse literatuur voor. Gewoner is hier echter als, dus: hij heeft niet zozeer behoefte aan voedsel als (wel) aan rust. Doch bij sommige schrijvers komt dan ook bij gelijkstellingen voor, zo bij Geraert Brandt (17e eeuw): ‘Men is den vijanden...... den verdienden lof zoo wel schuldig te geven, dan den vrienden’. Ook bij Betje Wolff en Aagje Deken (eind 18de eeuw): ‘Dan ben ik al zo sterk met u beezig, dan wanneer ik u de meeste bezoeken geef’.

Dan wel mag ook evenals dan gebezigd worden ter inleiding van het tweede lid van een tweeledige afhankelijke vraag. Het treedt dan in de plaats van het uitsluitend tegenstellende of:

[p. 31]

ik weet niet of ik hem mondeling dan wel schriftelijk zal antwoorden; of: ik weet niet of ik hem schriftelijk zal antwoorden dan wel naar hem toe zal gaan. Vroeger: ‘Om...... hem bescheyt te seggen, off sy de stadt terstont wilden geven in sijne handen dan niet’. Bij Kloos: ‘Dat ieder redelijk mensch, die ze (nl. bepaalde argumenten) leest, niet weet of hij daarover lachen zal, dan wel zich boos maken over het autoriteitsgevoel, waarmede zij worden staande gehouden’.

In de volgende voorbeelden uit de pers vindt men dus een juist gebruik van dan wel in: ‘Evenmin is na te gaan of woorden van andere Europese of Oosterse talen rechtstreeks uit die streken overgenomen zijn, dan wel door Westeuropese bemiddeling’.

Dan wel is echter niet op zijn plaats in den volgenden zin: ‘Grondoorzaak hiervan is dat ons guldeninkomen te groot was dan wel dat het Nederlandse volk te grote neiging toonde.....’. Dit moet zijn òf: Grondoorzaak hiervan is minder (of: niet zozeer), dat enz., òf: Grondoorzaak hiervan is zowel, dat...... als dat...... òf: Grondoorzaak hiervan is, dat...... of dat...... Hetzelfde geldt voor dezen zin: ‘Bovendien had Groot Brittanje in toenemende mate vrienden, dan wel welwillende neutraliteit op het continent nodig’.