Onze Taal. Jaargang 20

[p. 29]

[Nummer 8]

De functies der woorden in den zin

Een woord duidt een begrip aan. Dat begrip kan een concreet, een grijpbaar ding zijn: een stoel, een mens, een dier, een boom, de zee, de klok. Het kan ook iets abstracts, iets ongrijpbaars zijn: een gedachte, een grap, toorn, vreugde, een gemoedsaandoening, verlangen, troost, barmhartigheid. Al de genoemde woorden geven heel algemene begrippen weer: zij hebben een ruime betekenis. Als iemand over een stoel spreekt, zomaar in 't algemeen, dan kan hij alle mogelijke soorten van stoelen op het oog hebben. Spreekt hij over een tuinstoel, dan wordt de betekenis van stoel al heel wat beperkt. Men kan zich nu den bedoelden stoel al iets beter voorstellen.

Nog scherper wordt het beeld, als er van een houten tuinstoel gesproken wordt. Wordt het een wit geverfde houten tuinstoel, dan kan de hoorder zich al haast een preciese voorstelling van het aangeduide voorwerp maken. En een volkomen juist beeld krijgt hij, als hij den stoel voor zijn ogen heeft: dié witte houten tuinstoel. Zo is het algemene begrip stoel met een ruime betekenis door allerlei bepalingen beperkt tot een bijzonder begrip met een enge betekenis. De bepalingen: wit, geverfd, houten, tuin- zijn op zichzelf beschouwd ook weer woorden, die algemene begrippen aanduiden. Maar zij worden meer omlijnd door elkaar, en door stoel.

Wit. Hoe wit? Wit geverfd. Wat is wit geverfd? Hout. Welk hout? De houten stoel. Wat voor een stoel? Een tuinstoel. Geverfd. Hoe geverfd? Wit. En zo kan men doorgaan.

Een woord op zichzelf geeft dus slechts een algemeen, een vaag begrip weer. Het krijgt pas meer kleur als het geplaatst wordt in een woordengroep. In die groep bekleedt het een bepaalde functie en door die functie wordt het begrip scherper omlijnd, het begrip van het woord zelf, maar ook dat van de andere woorden uit de groep. In: die wit geverfde houten tuinstoel, verrichten de woorden: die wit geverfde houten tuin- de functie van het bepalen van stoel. Zij zijn: bijvoeglijke bepalingen bij dat woord. Wit is weer een bepaling bij geverfd, maar geen bijvoeglijke bepaling, want zo worden alleen de bepalingen bij zelfstandige naamwoorden genoemd. Geverfd is geen zelfstandig naamwoord, maar een als bijvoeglijk naamwoord gebruikt verleden deelwoord. Bepalingen bij zulke woorden heten bijwoordelijke bepalingen. Wit vervult in dit geval dus de functie van een bijwoordelijke bepaling; het is een bijwoord. Als er stond: witte, dan was het een bijvoeglijk naamwoord bij stoel en dus een bijvoeglijke bepaling.

Nog meer wordt het begrip van een woord en ook van een woordengroep beperkt, als dat woord of die groep een onderdeel is van een zin. Die wit geverfde houten tuinstoel staat op zolder. Hier wordt nog meer van dezen stoel gezegd. De stoel, die overal kon zijn, blijkt nu op zolder te staan. Hij staat, hij ligt of hangt niet. Het beeld wordt steeds duidelijker. De stoel is onderwerp, hij ondergaat niet iets, neen, hij staat zelf. En hij is daar in rust. Maar als het zomer wordt, gaat er iets met dien stoel gebeuren. Iemand haalt den wit-geverfden houten tuinstoel van den zolder! Het beeld is weer anders. De stoel is nu in beweging of liever hij ondergaat een beweging, hij is lijdend voorwerp geworden, en heeft daarmee een andere functie in den zin gekregen. En als de stoel beneden is, wordt hij in den tuin

[p. 30]

gezet. Dan staat hij weer, maar nu niet meer op zolder, doch in den tuin. Een dan gaat iemand op dien stoel zitten. Hij is nu geen onderwerp meer en ook geen lijdend voorwerp. Hij is nu een bepaling van plaats geworden, want waar is iemand gaan zitten? Wel, op dien wit geverfden houten tuinstoel, die in den tuin staat. Die, dat is ook weer de stoel. Die in den tuin staat, is een bijvoeglijke bepaling bij stoel. Maar het is een bepaling in den vorm van een volledigen zin en daarom heet zij: bijvoeglijke bijzin.

Elk woord in een zin heeft een bepaalde functie. Deze functies der woorden bepalen mee het begrip of de begrippen, door dien zin uitgedrukt. Als een woord onderwerp is, staat er iets anders dan als het lijdend voorwerp is. Een veel voorkomende fout is, dat men de verschillende functies der woorden niet onderscheidt. Dan laat men een woord, dat reeds genoemd is, weg op plaatsen, waar het beslist moet worden herhaald. In: het meisje schilde de aardappelen, is aardappelen lijdend voorwerp. Evenals in: het meisje kookte de aardappelen. Men kan dus gerust zeggen: het meisje schilde en kookte de aardappelen. Zo ook: de vader bestrafte en sloeg zijn zoon. Maar niet: het meisje schilde en werden gaar de aardappelen, of: het meisje schilde de aardappelen en werden gaar, want in: de aardappelen werden gaar, is aardappelen het onderwerp. De functie van de aardappelen is verschillend, het woord moet dus herhaald worden. De vader bestrafte en gaf zijn zoon een pak slaag, kan ook niet. Want zoals het er staat, wordt het pak slaag bestraft! Het pak slaag is het lijdend voorwerp bij gaf, maar bij bestrafte moet zijn zoon als lijdend voorwerp worden gedacht. Dit is bij gaf, waar het genoemd wordt, echter meewerkend voorwerp. Het woord moet derhalve worden herhaald of om een herhaald gebruik van hetzelfde woord te vermijden, eenmaal door een ander woord worden vervangen, b.v. de vader bestrafte zijn zoon en gaf hem een pak slaag. Vooral in bijzinnen wordt de bedoelde fout dikwijls gemaakt: De kraan, die lekte en de loodgieter gemaakt heeft; het huis, dat Jansen gebouwd heeft en Pietersen in woont; de weg, die verbeterd is en ik gisteren bewandeld heb; het kind, dat is overgegaan, maar een taak is opgelegd. In al deze bijzinnen moet het betrekkelijk voornaamwoord herhaald worden, omdat het telkens een andere functie bekleedt: de kraan, die lekte en die de loodgieter gemaakt heeft; het huis dat Jansen gebouwd heeft en waar Pietersen in woont; de weg, die verbeterd is en die(n) ik gisteren bewandeld heb; het kind, dat is overgegaan, maar aan wie(n) een taak is opgelegd. De vorige maand stond in een krant: ‘Men heeft hen dadelijk droge kleren verschaft en verzorgd’. Hier treffen we dezelfde fout aan. Juist is: Men heeft hun (3de naamval) dadelijk droge kleren verschaft en hen (4de naamval) verzorgd.

Ook in den volgenden krantenzin werd de functie verwaarloosd: ‘Wij betwijfelen of de kampcommandant, die deze order gaf en die deswege door de chef van de Generale Staf de hand boven het hoofd is gehouden deze order gegeven zou hebben......’. Hier is het betrekkelijk voornaamwoord wel herhaald, doch niet in den juisten vorm. In het tweede deel van den zin is het meewerkend voorwerp, dus 3de naamval. Weliswaar mag tegenwoordig de naamvals-n worden weggelaten - misschien één der oorzaken waardoor het functieverschil zo vaak over het hoofd wordt gezien -, maar dat betekent nog niet, dat de 3de naamval wie nu ook maar die moet worden. Ook na voorzetsels heeft het betrekkelijk voornaamwoord nog altijd den vorm: wie. De bovengenoemde zin behoort te luiden: ‘Wij betwijfelen of de kampcommandant, die deze order gaf en wie(n) deswege de hand boven het hoofd is gehouden enz.’

Op, ten strijde tegen de verwaarlozing van de functies der woorden in den zin!