Onze Taal. Jaargang 20

[p. 5]

[Nummer 2]

Diener?

Een lezer schrijft ons: ‘Herhaaldelijk is er de aandacht op gevestigd, dat wij geen goed woord hebben voor den bediende in een restaurant b.v., die nu luistert naar den roep “Ober”. Kunnen wij dit woord niet kwijt? Hoe eerder hoe liever. Wat dan?

Een vertaling van het Fransche garçon lijkt mij niet juist; de meesten van hen spelen thuis met hùn jongens. En “Jan” schijnt te persoonlijk. De Engelschman drukt door zijn “waiter” uit, dat hij den bedoelden bediende ziet als den man, die wacht op bestellingen - waarvan het gevolg kan zijn b.v. tafeldienen.

De vraag is of wij het dienende van den bediende niet kunnen uitdrukken door “diener”. Hij is dan geen bediende en geen diender, maar iemand met een eigen pakje, nieuw van snit en niet naar andersman model.’

Wij waarderen het zeer in onzen lezer, dat hij zijn best doet een karakteristiek woord voor den koffiehuisbediende te vinden. Hoe aardig zijn vinding echter ook klinkt, zij lijkt ons toch niet aanbevelenswaardig. Diener is immers het Duitse woord voor ons dienaar. De achtervoegsels -aar en -er zijn in oorsprong dezelfde. Het Gotisch kent het reeds in den vorm -areis en het is waarschijnlijk ontleend aan het Latijnse achtervoegsel -arius. In het Nederlands werd dit -er of -aar. Het Zuidnederlands heeft meestal -er, b.v. metser voor metselaar. Na n en r hebben wij gewoonlijk -aar: dienaar, leraar, minnaar, in andere gevallen echter -er: rechter, jager, zanger. In het Duits vinden we het suffix -aar niet, ook niet na n of r: Diener, Lehrer. Bij ons diender hebben we met hetzelfde achtervoegsel te doen. De e van -er is toonloos en wanneer zo'n toonloze e, gevolgd door een r, voorafgegaan werd door een l, r of n, ontstond de overgangsklank d, zoals in: meerder, minder, daalder, raarder, boerderij, boender e.d. Vandaar dat naast dienaar diender uit diener voorkomt. Beide woorden hebben oorspronkelijk dezelfde betekenis, maar langzamerhand hebben ze elk een speciale betekenis gekregen. In het Middelned. vindt men: diener, dienere, dienre, dinre, dienare en diender naast elkaar in de betekenis van: dienaar, bediende, knecht, bode van een raad, gerechtsdienaar. Zelfs het vr. dienersche en het verkleinwoord dienerkijn komen er voor. Thans betekent dienaar: iemand, die een ander dient, iemand, die tegen loon arbeid voor een ander verricht, echter niet ten behoeve van diens persoon of huishouden, dus geen bediende of dienstbode; in dien zin werd het vroeger wel gebezigd. Dienaar kan ook iemand zijn, die een ander vrijwillig diensten en hulde bewijst, zoals een minnaar jegens zijn geliefde. Men behoeft echter niet bepaald dienaar van een persoon te zijn, er zijn ook dienaren van de wetenschap, de kunst, de geschiedenis of de kerk. De betekenis is verzwakt als het als beleefdheidsbetuiging, b.v. bij een afscheid wordt gebezigd: Uw dienstwillige dienaar, en zelfs werd de betekenis van de bij het afscheid gemaakte buiging op onzen dienaar overgebracht: zijn dienaar maken, een dienaar geven. Dit gebruik van het woord dienaar is thans echter weer uit de mode.

Het tegenwoordige diender heeft al deze betekenissen niet meer. Het wordt alleen gebezigd in den zin van: agent van politie. En diener is thans helemaal niet meer in gebruik en het zal er wegens zijn Duitsen klank ook wel niet zo gemakkelijk weer inkomen.

Maar hoe dàn van den ober af te komen?

[p. 6]

Kellner? Wat is dat eigenlijk voor een woord? Natuurlijk ook aan het Duits ontleend en wel omstreeks het midden van de 19de eeuw. Het had toen ook in Duitsland al de betekenis van: koffiehuisbediende, maar oorspronkelijk duidde het een persoon aan, die wat hoger op de maatschappelijke ladder was geklommen. Het woord is afkomstig van het middellatijnse, cellenarius; hieruit ontstond ohd. chëlnâri, mhd. kelnaere, mnd. kelner. Deze woorden werden gebezigd als benaming voor een in de Middeleeuwen zeer aanzienlijken ambtenaar, nl. den keldermeester, den opzichter over de voorraadskamer aan hoven en in kloosters en abdijen. Hij komt in het middelned. ook voor in den vorm van een kelnare of kellenare. Bij ons raakte het woord in onbruik, maar in Duitsland leefde het voort in de betekenis van hotel- of koffiehuisbediende; de vroeger daar gebruikte Franse term marqueur werd er geheel door den kellner verdrongen. En zo waaide het woord weer naar ons land over, waar het de oudere benaming jan naar den achtergrond dreef. Ja, jan! Want Jan is niet alleen een persoonsnaam, het is ook een beroepsnaam! Hij kan zelfs meer dan één beroep aanduiden, b.v. een matroos, inzonderheid een matroos op een oorlogsschip. Wij kennen toch wel onze oorlogsjantjes? En dan Janmaat uit Jan en maat (in de betekenis van scheepsmakker).

In vroegere eeuwen werden met Jantjes ook wel gewone soldaten bedoeld. Zo vinden we hen bij Westerbaen:

Die het gevecht beleyd sal in de winst genieten Meer als de Jantjes doen, die houwen en die schieten.

Maar er zijn ook nog andere Jantjes. Want Sewel zegt in zijn Nederduitsche Spraakkunst, dat men ‘de Sjouwers veeltijds Jantjes noemt’. Werklieden dus. Dat was in het jaar 1733, maar misschien kent men nu in Leiden nog wel de benaming stadsjantje voor een stadswerkman. In de vorige eeuw zei Van Vloten nog, dat voor een oud plantsoen niets gevaarlijker was dan ‘deze met bijl en bijtel gewapende Stadsjantjes, als ik ze zoo maar eens noemen mag’. Hij bedoelde met de stadsjantjes dus de boomsnoeiers, de mannen, die de plantsoenen in orde hielden.

Tenslotte hebben we dan nog onzen koffiehuisbediende. Hij werd vroeger algemeen met Jan aangeroepen en heus, hij bevond er zich wel bij. Jan werd gewoon als een zelfstandig naamwoord beschouwd, zodat men er zonder schromen een lidwoord voor plaatste. Bij Kneppelhout lezen we: ‘De Jan, die Honswijck genaamd werd, trad weder binnen’. Zou er werkelijk veel tegen zijn de benaming Jan weer in ere te herstellen? Iets nieuws zou het zeker niet zijn. 't Is juist een echt-Nederlandse benaming! De ober en de kellner zijn maar vreemde indringers, die we zo gauw mogelijk buiten onze taal moeten zetten! De ober zeker! De kellner heeft dan tenminste nog een klein beetje Hollands bloed! Gelukkig hebben vele taalliefhebbers reeds den strijd tegen den ober aangebonden. Soms, geheel onverwachts, ontmoeten we een medestrijder op onzen weg. Kort geleden gebeurde het nog. Het was in een tjokvollen trein. Wij zagen juist met diepe bewondering, hoe een ‘Jan’ een blad, waarop een hele reeks volle kopjes stond, met vaste hand door den wiebelenden schuddenden wagon wist te voeren, toen een dorstige reiziger zich plotseling dat gelaakte ‘Ober!’ liet ontvallen. Wij dachten: Daar heb je het weer! Meteen hoorden we een gegrinnik gevolgd door een op verachtelijken toon gemompeld: ‘Ober’. ‘Wat moet men dàn zeggen?’ vroeg daarop een hoog damesstemmetje. ‘Nou eh, hei jòh!’, was het antwoord. Hoewel wij den man niet kenden, voelden wij ons terstond tot hem aangetrokken. Natuurlijk, want hij bleek onze bondgenoot te zijn. Zijn oplossing was misschien niet bevredigend, zijn streven was toch loffelijk! ‘Hei jòh!’ zou men desnoods nog wel tegen zo'n klein hulpje kunnen zeggen, maar een man op leeftijd kan men zo toch niet aanspreken. Het kan dus in geen geval een algemene plaatsvervanger van den ‘ober’ worden. Zouden we het dan toch maar weer met ons oude ‘Jan’ proberen?