Onze Taal. Jaargang 19

[p. 41]

[Nummer 11]

Germanismen bij onze voorouders

Wij, vrienden van ‘Onze Taal’, hebben den oorlog verklaard aan alle Germanismen! Wij willen onze taal zuiver houden: zij moet toch op eigen benen staan? Neen, wij mogen geen leentje-buur spelen, als wij onszelf kunnen redden. Dat is ongetwijfeld waar en wij doen daar ook niets van af. Maar dat neemt niet weg, dat vele woorden en uitdrukkingen, die oorspronkelijk Germanismen of andere -ismen waren, in den loop der eeuwen zo zeer met onze taal vergroeid zijn, dat wij ze niet meer zouden kunnen missen. Ze zijn gemeengoed geworden en wij voelen hun vreemde afkomst niet meer.

Hoogduitsen invloed op het Nederlands vinden we voor de 14de eeuw zo goed als niet. Maar in het midden van diezelfde eeuw kwam daarin verandering. De oorzaak hiervan moeten we bij de heren van ons land zoeken. In Holland kwam met graaf Willem V het Beierse huis aan de regering. Willems moeder, Margaretha, was weliswaar een zuster van Willem IV, die tot het Henegouwse huis behoorde, maar Willems vader was een rasechte Duitser. Het was dus niet zo vreemd, dat Willem V gaarne Hoogduitse minstreels en zangers aan zijn hof liet optreden. Hun gedichten werden in het Nederlands vertaald, maar zoals dat nu nog dikwijls met vertalingen gaat, was ook toen de invloed van de oorspronkelijke taal duidelijk merkbaar. Zelfs waren echte Nederlandse werken uit dien tijd niet van vreemde smetten vrij. Het grote dichtwerk Der Minnen Loep, dat in 1412 door den Hollandsen edelman Dirc Potter, geheimschrijver van de Hollandse graven, is gemaakt, is daar een voorbeeld van.

In het begin van de 15de eeuw moest het Beierse gravenhuis echter plaats maken voor de Bourgondiërs, want ondanks het heldhaftige en hardnekkige verzet van Jacoba van Beieren gelukte het Philips van Bourgondië hier de macht in handen te krijgen. Als gevolg hiervan begon de hof- en kunsttaal nu wel meer onder Fransen invloed te komen, maar in andere kringen deed het Duits nog steeds zijn invloed gelden. Daar waren bij voorbeeld de mystieken, die met hun Duitse geestverwanten gemeenschap bleven oefenen. Hun overgeleverde proza draagt hiervan de duidelijke sporen. En toen na den Bourgondischen tijd Maximiliaan van Oostenrijk hier den scepter kwam zwaaien, werd ook het hof weer Duits georiënteerd. De volkstaal onderging den invloed van het Duits eveneens, want tijdens Maximiliaan en zijn zoon Karel V kreeg ons land heel wat Duitse soldaten te herbergen. Was het zo'n groot wonder, dat toen de Germanismen hoogtij vierden? Er was immers nog geen Onze Taal om ze het land uit te zetten! Vooral de Duitse ruiterliederen vielen in den smaak en werden vaak in het Nederlands(?) vertaald.

En dan onze kooplieden! Dat waren zeer invloedrijke mannen! Wat zou Nederland geweest zijn zonder hen? Zij deden veel zaken met hun Duiste collega's en ja, tengevolge daarvan ontsnapte er ook wel eens een Germanisme aan hun lippen!

En dan was er nòg een omstandigheid, die den invloed van het Duits bevorderde. Er waren nl. heel wat Protestanten, die naar Duitsland uitweken, en deze bleven in verbinding staan met hun geloofsgenoten in het vaderland.

[p. 42]

Zo was er dus bij alle bevolkingskringen gelegenheid genoeg voor de Germanismen om ongemerkt binnen te sluipen!

Maar de taalzuiveraars dan? Deze waren juist in dien tijd opgetreden! Lieten zij die lelijke Germanismen dan maar ongestoord voortwoekeren? Ja, dat deden zij! En dat niet alleen, zij hielpen zelfs een handje mee, want zij wilden graag van de hulp uit het Oosten gebruik maken om het Frans en Latijn te verdrijven! Hoor maar eens, hoe de heer Jan van Ghelen, de uitgever van Jan van der Werve's Schat der Duytscher (d.i. Nederlandse) talen, erover dacht: ‘Dese onse tale, al is sy van der Overlantscher (d.i. Duitse) spraken van gheluytsweghen seer verscheyden, so heeft sy nochtans metter selver hare ghemeynschap, wesende beyde tsamen van ghelycken eygenschap ende oorspronge, so dat wanneer in de selve onse moedertale yet ghebreeckt, men tselve aen de Overlantsche halen ende rechtelyck mach gebruycken’. Spieghel was het hier volkomen mee eens. Hij vond, dat er tussen het Duits en het Nederlands niet zo heel veel verschil was, en zag er dan ook geen been in ter verrijking van de taal ‘uyt elcke verscheyden Duytsche spraack, ja uyt het Deens, Vries ende Enghels, de eyghentlyckste woorden (te) zoecken, van de welcke de ene deze, de andere de andere alleen int ghebruyck ghehouden hebben’. De taalzuiveraars waren dus helemaal niet afkerig van Germanismen! Juist uit de oorkonden van den Beiersen tijd putten zij de woorden, die de aan het Latijn of het Frans ontleende moesten vervangen. Zo hebben vele door onze grootste taalvirtuozen als Vondel, Hooft en Brederode aan het Duits ontleende woorden al vroeg burgerrecht gekregen in onze taal. Enkele van de oudste zijn: vertsagen (nu versagen), tsollen (nu sollen), cieren en cieraat (nu sieren en sieraad), malts(ch) (nu mals), rentser (nu ransel), schants (nu schans), grens, kortswijl, etsen, flits. Later kwamen daarbij: poets, fratsen, gletscher, erts, walsen, sarren. Dit zijn allemaal woorden met ts of s uit het Duits z. Verder zijn de woorden erbarmen, erkennen, erlangen, ervaren, alle met het voorvoegsel er-, van Duitsen oorsprong. Zij komen al voor in de late Middeleeuwen. Ook ons wederkerig voornaamwoord voor den 3den persoon: zich, dat sedert de 18de eeuw, althans in het algemeen beschaafd Nederlands, alleenheersend is, hebben wij aan onze Oosterburen ontleend.

Wij laten hier nog enige woorden volgen, waarvoor wij ook een oorspronkelijk Ned. woord bezitten: ahorn (esdoorn), flikken (lappen), folteren (kwellen), gemaal, gemalin (gade, echtgenoot), gezant (bode), gestalte (gedaante), houding (Vlaams stal), hups (heus), louter (zuiver), noodwendig (noodzakelijk), pracht (schoonheid), sage (sprook), vertwijfeling (wanhoop). Uit lateren tijd dateren: aanstalte, bewust, gehalte, gewei, griesmeel, monter, foeteren, forel, freule, doelmatig (doeltreffend), wereldberoemd, leedvermaak, uitbundig. En dit is nog maar een greep!