Onze Taal. Jaargang 19

[p. 33]

[Nummer 9]

Waar moet dat heen?

‘In den laatsten tijd krijg ik den indruk dat het met onze taal bergafwaarts gaat en allerlei Bargoensch de plaats van het Nederlandsch gaat innemen’, schrijft een lezer. ‘Een paar voorbeelden? Alles start tegenwoordig: tooneelgezelschappen, bedrijven, circussen, tentoonstellingen, enz. Dit laatste woord is ook al haast vergeten, want ik lees slechts van shows. Bloemenshows, modeshows, enz. Oogenblik schijnt een zeer onfatsoenlijk woord te zijn geworden; waarom anders het veelvuldige gebruik van moment? Hebben wij een vreemd woord te pakken, dan gaan wij het nog verhollandschen ook! Wat is momenteel voor een onding?’

Ho lezer, mogen wij u even in de rede vallen? Wij willen dat woord moment toch niet helemaal verwerpen. Weliswaar is het niet van Nederlandsen en ook niet van Germaansen oorsprong, maar het heeft toch al heel lang geleden burgerrecht verkregen in onze taal. Reeds in de Middeleeuwen is het ontleend aan het Frans; oorspronkelijk is het echter een Latijns woord: momentum. Ofschoon het woord via het Frans in onze taal is gekomen, spreken wij het op zijn Nederlands uit naar analogie van andere onmiddellijk aan het Latijn ontleende woorden, zoals instrument uit Lat. instrumentum, document uit Lat. documentum. Deze woorden komen ook al omstreeks 1600 bij ons voor, denk maar eens aan ons Wilhelmus:

Maer Godt sal my regeeren
Als een goet instrument,
Dat ick sal wederkeeren
In mijnen regiment.

In den laatsten regel hebben we meteen al weer zo'n woord: regiment.

En moeten wij al deze woorden nu ook afkeuren? Dat gaat dunkt ons wel wat te ver. Natuurlijk hebben wij er niets tegen, indien men in plaats van deze uit andere talen ontleende woorden echt Nederlandse woorden bezigt, maar dat wil nog niet zeggen, dat de ontleningen als onbruikbaar beschouwd moeten worden. Overigens zijn wij het volkomen met onzen lezer eens, dat ons aardige woord ogenblik, vroeger ook wel oogblick, de voorkeur verdient boven moment. Zou men het echter enige malen achtereen moeten herhalen, dan kan men ter afwisseling het leenwoord gebruiken. En momenteel? Ja, in het Frans bestaat momenteel niet voorzover wij weten. Het achtervoegsel -eel is bij ons niet erg productief geworden, maar hier moeten we toch wel met een analogievorm te doen hebben, b.v. naar intellectueel, Fr. intellectuel. Wij zeggen ook: incidenteel, hoewel het Fr. incidentel niet kent. Het Fr. bezigt hiervoor incident (bijvoegl. nw.); het kent ook incidentair als bijvoegl. en als zelfst. nw., iemand, die telkens moeilijkheden opwerpt. Het Franse bijvoegl. nw. bij moment is momentané, bij ons ook wel gebezigd in den vorm momentaan. Ja, zelfs wordt bij ons wel een contaminatie (mengvorm) van momentaan en momenteel gehoord, nl. momentaneel. Het komt ons trouwens voor, dat het achtervoegsel -eel de laatste jaren wat productiever is geworden En nu geven wij het woord weer aan onzen lezer.

‘Een professor schrijft in Elsevier dat iemand sniert! Wij beseffen niets meer, neen, wij

[p. 34]

realiseeren het ons! (Dat ons is inderdaad een ongemotiveerde dativus ethicus, vgl. zich begrijpen, waar dat zich even ongemotiveerd is, Red.). En dan die verzorgerij! Door de radio worden concerten verzorgd op grammofoonplaten en eenige malen daags hooren wij de nieuwsberichten, verzorgd door het A.N.P. Verkoopen, uitvoeren, vertoonen, enz. zijn woorden, die als plaatsvervanger brengen hebben gekregen. Wat productieleiders en producers zijn, weet ik niet, maar bij radio hoorspelen schijnen het belangrijke figuren te zijn. Ik lees tegenwoordig dat er films in de roulatie zullen komen. Uit welke taal is dat afgeleid? (Roulatie is van het Fr. rouler afgeleid, niet van roulation, want dat kent het Frans, althans volgens de woordenboeken, niet. Roulatie zal wel gevormd zijn naar analogie van circulatie, Fr. circulation, Red.). De Duitschers hebben van deze omvormingen ook een handje en wij apen die uitdrukkingen blindelings na. Immers, wij distancieeren ons van iets, zonder te weten dat distancer in het Fransch geheel iets anders is. (Inderdaad! Fr. distancer betekent: vooruitkomen, achter zich laten, voorbijstreven, Red.). De Duitschers vonden het woord Rentabilität uit (rentabilité bestaat niet) en derhalve zeggen wij: rentabiliteit. Het ergste is dat wij de betekenis der woorden in het geheel niet meer begrijpen en arrestanten en verbalisanten juist het tegendeel zijn van hetgeen de courant er mede bedoelt, nl. gearresteerden en geverbaliseerden. (Zie hiervoor O.T., 1950, Juli/Augustusno., blz. 27, Red.). Hoort u tegenwoordig nog een gesprek dat niet begint met de onbeleefdheid: ‘Nou moet u eens hooren’ of ‘Nou moet u eens luisteren’? Alsof de aangesprokene gewend is geen aandacht te schenken aan hetgeen er tot hem wordt gezegd.

De chef van een staf heet in het enkelvoud chefstaf. In het meervoud wordt de fout dan hersteld en lezen wij stafchefs. Waarom bediendes, bodes, enz. in plaats van bedienden? (Deze meervoudsvormen kwamen vroeger wel meer voor, tenminste in de Hollandse volkstaal: bediendens of bediendes. Bode(n)s alleen in de betekenis van: dienaren, die vanwege het gerecht of een besturend lichaam boden, d.i. aanzeiden of dagvaardden, zoals deurwaarders, of bij uitbreiding alle beambten van besturen e.d., die brieven en boodschappen overbrengen, Red.).

Nog een fraaie indringer van vreemden bodem is: Franschman van geboorte, leerde hij onze taal al gauw. Kind van arme ouders, kwam hij later tot welstand enz. enz.; (Ellipsen van Fransman van geboorte zijnde enz. Men zegge en schrijve liever: Als Fransman van geboorte enz. Red.). Het ordinaire alsmaar krijgt vasten voet. Onze samenleving wordt gemechaniseerd door de tallooze contacten die wij opnemen, leggen, zoeken, krijgen enz. en doordat personen worden ingeschakeld en uitgeschakeld en toestanden worden overgeschakeld en omgeschakeld. (Zie hiervoor O.T., 1950, Juli/Augustusno., blz. 27, Red.). Wordt een dievenbende onschadelijk gemaakt, dan heet dat thans oprollen (vrij naar het Duitsch) of liquideeren (ook een Duitsche term).

Wacht even, nu protesteren wij weer. Want al is liquideren ‘ook een Duitsche term’, dat betekent helemaal niet, dat wij ons liquideren uit het Duits hebben overgenomen. Dat is ook niet het geval. Het woord is door ons aan het Frans (liquider) ontleend. Neen, niet door ons, maar door onze voorouders. Wij vinden het woord al in 1544! Het betekende afwikkelen, afrekenen, vereffenen (van geldelijke zaken, boedels enz.); ook: de juistheid van het bedrag erkennen, dat bedrag vaststellen (van een vordering); geliquideerde kosten zijn kosten bij een vonnis op een bepaald bedrag vastgesteld; ongeliquideerde kosten zijn kosten tot welker voldoening iemand is veroordeeld, doch waarvan het bedrag nog moet worden vastgesteld. Later werd het woord in de betekenis van afwikkelen, vereffenen bijzonder toegepast met betrekking tot een onderneming of een bedrijf: datgene verrichten wat nodig is om daaraan een einde te maken, de zaken afwikkelen, vereffenen; en zo: de onderneming of het bedrijf beëindigen, opheffen. Wij mogen liquideren dus niet als een Germanisme brandmerken. Wij willen het woord niet afkeuren, maar wil men het vervangen door een echten Nederlandsen term, uitstekend! En nu is de beurt weer aan onzen lezer.

‘Ik erger mij aan de dwaasheid van het gebruik van baby. Is niet onlangs een babyschip Rotterdam binnengeloopen? Geen vrouw verwacht meer een kind. Dat is onfatsoenlijk. Zij krijgt een baby. De Engelsche ziekte heeft ons danig te pakken. Onlangs stond ik in de Kalverstraat voor een uitstalling (pardon, ik bedoel sorry, want ik wilde natuurlijk zeggen étalage) te kijken. Naast mij stonden Spaansch sprekende vreemdelingen en een hunner uitte er zijne verwondering over dat in de uitstallingen van Nederlandsche winkels bijna alles met Engelsche woorden wordt aangeduid. Ook “om en rondom” zijn verengelscht! Een kring rond de zon, rumoer rond den koning van België. En let u wel eens op alle verantwoordelijkheden? Architectonisch, paedagogisch, artistiek, literair verantwoord?

En dan de officieele taal! Ons Wetboek van Koophandel spreekt van verrekeningskamers, maar dit is te Hollandsch. Daarom: het Nederl. Clearing-Instituut! In verklaringen in te zenden aan de Nederl. Bank heet eene bepaling die van kracht is, eene in vigueur zijnde bepaling. Waarschijnlijk aangemoedigd door het succes dat de Duitsche bonthandel met Breitschwanz heeft gehad, is er onlangs eene N.V. (onderdeel van de

[p. 35]

Hoogovens) opgericht onder den naam “Breedband”. (Is er? U bedoelt toch: heeft men? De N.V. is immers niet aangemoedigd, voordat zij werd opgericht, dus voordat zij bestond? De oprichters van de N.V. zijn aangemoedigd. Maar dit was een vergissing, nietwaar? Of had is er onderstreept moeten worden? Red.) Ik zou bladzijden kunnen vullen met dergelijke opmerkingen. Misschien is het boter aan de galg gesmeerd (moet dit niet zijn aan de gal?) (neen, zie elders in dit nummer, Red.) maar in ieder geval lijkt het mij juist dat u van tijd tot tijd een blad zendt naar de Pers en de Omroepvereenigingen. Met uwe opmerking omtrent “explodeeren” (no. 7-8) ben ik het eens, maar u gelooft toch niet dat zij, die het woord gebruiken, aan zijn Latijnsche afkomst denken? Als de Duitschers niet van explodieren spraken, zou ons het woord explodeeren bespaard zijn gebleven’.

Tot zover onze lezer, dien wij zeer dankbaar zijn voor zijn opmerkingen en voor den goeden raad, dien hij ons geeft. Wat exploderen betreft, het is heel goed mogelijk, dat het vele gebruik ervan hier door de Duitsers in de hand is gewerkt. Wij willen het ook graag afschaffen en ontploffen weer in ere herstellen. Wij bedoelden alleen te zeggen, dat de vorm exploderen juist is in tegenstelling met exploseren. Vgl. concluderen en conclusie.