Onze Taal. Jaargang 19

[p. 17]

[Nummer 5]

Onze taal op de middelbare school

Aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen is het volgende adres gericht:

De ondergetekenden, functionarissen en oud-functionarissen bij openbare en particuliere instellingen en bedrijven en bij het onderwijs, nemen bij dezen de vrijheid zich tot Uwe Excellentie te wenden met een adres inzake de Nederlandse taal.

Zij veroorloven zich de aandacht van Uwe Excellentie te vragen voor de volgende opmerkingen en conclusies, waartoe hun vele en voortdurende ervaringen met betrekking tot het gebruik van de moedertaal in velerlei omstandigheden geleid hebben.

Het schriftelijke gebruik van het Nederlands laat in ontelbare gevallen zeer veel te wensen over. De laakbare invloed hiervan is onberekenbaar groot. Vooral wanneer diegenen, die uit hoofde van hun maatschappelijke taak of positie als gezaghebbend beschouwd worden, zich in slordige taal en stijl uitdrukken, wordt het euvel welhaast traditioneel. De dagbladpers o.a. geeft door een dagelijks te constateren vloed van on-Nederlandse taal en onverzorgde stijl een hoogst betreurenswaardig voorbeeld. Merkwaardig is, dat vele wijd-verspreide mode-uitdrukkingen dikwijls in strijd zijn met de eigen aard van de moedertaal en schijnen voort te komen uit een zucht naar zekere gewichtigheid. Ook blijkt vaak het juiste begrip van de betekenis van woorden en uitdrukkingen te ontbreken, waardoor zij verkeerd worden gebruikt.

Het mondelinge taalgebruik, dat niet zelden in aanzienlijke mate de invloed van geschreven taal ondergaat, pleegt evenmin van zorgvuldigheid blijk te geven. De taak van de radio is ten opzichte van de taal te vergelijken met die van het dagblad.

De ondergetekenden stellen de vraag buiten discussie, of een algemene onverschilligheid dan wel onvermogen met betrekking tot de beheersing der moedertaal, hier als oorzaak beschouwd moet worden;

eveneens de veronderstelling, dat de Nederlandse belangstelling voor zaken van internationale aard de waarde van nationaal bezit naar de achtergrond dringt;

mede de veronderstelling, dat de algemene aandacht zich zozeer heeft gericht op de moderne techniek, dat het belang van geestelijk goed en geestesbeschaving weinig meer beseft wordt en afkeer van inspanning ter verkrijging daarvan in te grote mate voorkomt.

Zij achten het echter hun plicht met nadruk te wijzen op het feit, dat de moedertaal het belangrijkste instrument is voor talloze uitingen van de eigen beschaving en dus voor het behoud der beste tradities van ons volk. Dat de veelomvattende functie van de eigen taal van onvergelijkelijke waarde is, wordt ook uitdrukkelijk bewezen door de geschiedenis: de uitvoering van het plan de taal der overwonnenen te verbieden, geldt steeds als het volmaken van een overwinning.

In het algemeen blijkt er uit het taalgebruik in Nederland geen besef van de hierboven vermelde overwegingen. De voor Nederlanders zo noodzakelijke kennis van vreemde talen wordt door de verwaarlozing van de eigen taal bovendien slechts nadelig beïnvloed.

De ondergetekenden menen, dat er geen verbe-

[p. 18]

tering van de bestaande toestand bereikt kan worden, indien er niet gestreefd wordt naar verbetering van de onderwijsresultaten, in het bijzonder van die der Middelbare School en daarmee te vergelijken onderwijsinrichtingen.

De aan deze scholen opgeleide leerlingen immers zijn bestemd voor functies in de maatschappij, waarin zij anderen tot voorbeeld strekken en invloed uitoefenen.

De Hogere Burgerschool als een van de genoemde onderwijsinrichtingen nader beschouwend, geven de ondergetekenden als hun mening te kennen, dat:

I	de eisen voor de kennis van het Nederlands op deze school reeds vele jaren niet voldoen aan de eisen van de maatschappij, hetgeen met het oog op het belang van de moedertaal voor de samenleving in genen dele verantwoord is;
II	het vermogen zich van de moedertaal te bedienen bij het merendeel der eindexaminandi van deze school in de practijk onvoldoende wordt bevonden;
III	de resutaten van het onderwijs in het Nederlands dienen te bestaan in een kennis en een kunde, welke noodzakelijk zijn voor beginnelingen in alle beroepen en studies, die eindexaminandi kunnen kiezen, dus onafhankelijk van het verschil tussen de opleidingen in een A- of B-afdeling;
IV	het onder II genoemde euvel niet geweten zal moeten worden aan een algemeen tekortschieten van de betrokken leraren ten aanzien van de schooleisen, maar aan het ontbreken van overeenstemming tussen de eisen van de maatschappij en die van de school (waardoor onvermijdelijk ook het juiste besef van de belangrijkheid der moedertaal bij de meeste leerlingen ontbreekt);
V	de taak der leeraren in het Nederlands bovendien bemoeilijkt wordt door het feit, dat hun onderwijs de ongewenste invloed van onverzorgd taalgebruik buiten hun lessen niet te niet kan doen;
VI	bij andere vakken, zoals de exacte vakken in de B-afdeling der H.B.S., wel rekening is gehouden met de eisen buiten de school en tevens met die van het H.O., zelfs ten koste van het Nederlands, hetgeen tot uitdrukking komt in het aantal lesuren en de exameneisen;
VII	uit het bovenstaande moet worden geconcludeerd, dat a het Nederlands op de Middelbare School niet de plaats inneemt, die het noodzakelijk toekomt, namelijk een centrale plaats; b het verschil tussen de eisen, gesteld aan de afdelingen A en B, voor het Nederlands ongewenst is; c de bestaande eisen onvoldoende zijn, aangezien de ervaring uitwijst, dat de belangrijkheid van een studievak in het oog van de leerlingen voor een zeer groot deel afhangt van de exameneisen.

De ondergetekenden mogen bijzonderheden, welke verband houden met de bovenstaande punten, in een aan dit adres toegevoegde bijlage onder de aandacht van Uwe Excellentie brengen.

Constaterende, dat het Nederlands voor geen enkele leerling slechts een schoolvak kan zijn, maar voor ieder een ‘maatschappijvak’ is, richten zij tot Uwe Excellentie het verzoek, een gunstige verandering van de thans bestaande onbevredigende toestand te willen bevorderen, waartoe wellicht de gelegenheid zal bestaan bij de voorbereiding van de te verwachten onderwijshervorming.

Met betuigingen van verschuldigde hoogachting,

Mr. G.H. ARNHARDT, Chef. Alg. Dienst bij het Gem. Bouw- en Woningtoezicht, Amsterdam.

Mr. J. BIERENS DE HAAN, Alg. Secretaris van de Ned. Maatschappij voor Nijverheid en Handel, Haarlem.

Mr. H.J. BOELEN, Advocaat, Amsterdam.

Prof. Dr. P.J. BOUMAN, Hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Groningen.

Dr. K. KOOIMAN, Oud-leraar Nederlandse taal en letterkunde, Middelburg.

W. MASSINK, 's-Gravenhage.

Mr. F.L. NEPPÉRUS, Raadsheer in het Gerechtshof te Amsterdam.

G.A. DE STOPPELAAR, Directeur van het Opleidingsinstituut K.L.M., 's-Gravenhage.

Mr. J.F. VERLINDEN, Rechter in de Arrondissementsrechtbank te 's-Hertogenbosch.

Mr. W. WALTER, Assuradeur, Amsterdam.

H.A.J. GRIEP, Lerares Nederlandse taal en letterkunde, Rijswijk Z.-H., Frederiklaan 1.

P.J.M. VAN DER REIJDEN, Luitenant-Kolonel b.d., Amsterdam-O., Hogeweg 29.

Ten vervolge van de in hun verzoekschrift geformuleerde conclusies stellen de requestranten een afdoende uitbreiding van het eindexamen voor. De huidige omstandigheden van het Middelbaar Onderwijs belemmeren vooralsnog de meest gewenste verbetering. Indien deze omstandigheden zich eenmaal gunstig mochten ontwikkelen, zou wellicht een verdere verbetering overwogen kunnen worden, namelijk een vermeerdering van het aantal lesuren, althans in de Afdeling B, en - ten voordele van het gehele onderwijs tevens - een doeltreffende vermindering van het aantal leerlingen per klasse en van het aantal lesuren, dat voor de leraren een volledige betrekking vormt. Hierbij moge zeker gelet worden op het

[p. 19]

veelomvattende van de taak, die in het bijzonder de leraar in het Nederlands heeft. Zijn onderwijs, dat de behandeling van veel verschillende onderdelen vergt, dient door voortdurende oefening het nauwe verband tussen helder denken en nauwkeurig taalgebruik bewust te maken.

Een nadere beschouwing van de doelmatigheid van het Lager Onderwijs in dezen zou eveneens overweging kunnen verdienen.

De uitslagen van de toelatingsexamens voor het (V.H.) M.O. zijn geen waarborg voor de resultaten van het L.O. Tot heden blijkt de inrichting van het toelatingsexamen niet aan het doel te beantwoorden en de beoordeling van het examenwerk moet derhalve in te sterke mate vergelijkend geschieden.

Het blijft een vraag, of de aan het Kweekschool-onderwijs verbonden eisen zekerheid bieden omtrent een voldoende bekwaamheid in de moedertaal van al degenen, aan wie de onderwijzersakte wordt uitgereikt. Het feit, dat vele onderwijzers dialectsprekers zijn en niet zelden in hun eigen streek of provincie werkzaam blijven, maakt het bereiken van voldoende kennis en een behoorlijk gebruik van het Algemeen Nederlands zeer moeilijk.

Van mening zijnde, dat ondanks mogelijke bezwaren van een uitbreiding van het eindexamen bij het (V.H.) M.O. een verbetering bereikt kan worden, stellen de requestranten althans voor de Hogere Burgerschool A en B het eindexamen voor:

1.	De behandeling van een geschikte prozatekst (niet in de eerste plaats behorend tot de belletrie), waaruit moet blijken of de candidaat de tekst begrijpt en een samenvatting vermag te geven (tijd 2 uur).
2.	Het schrijven van brieven en rapporten, beantwoordend aan de practijk (tijd 2 of 2½ uur).
3.	Een opstel, waaruit moet blijken of de candidaat een eigen beschrijving weet te geven, eventueel een eigen mening te formuleren (tijd 2½ uur).

Opmerkingen: Uiteraard zullen bij de beoordeling taal en stijl van het werk als het belangrijkst worden beschouwd. Echter geeft de spelling van vele abituriënten ondanks alles steeds aanleiding tot klachten. Het verdient daarom aanbeveling een afzonderlijke waardering van de spelling te geven.

Wat betreft het onder 3 genoemde opstel mag niet uit het oog verloren worden, dat een examensfeer niet de vereiste rust verschaft, welke nodig is voor een zelfstandig scheppende functie. Spanning en vermoeidheid, onvermijdelijk optredend in de voor het opstel gebruikelijke middaguren, belemmeren fantasie en kalme overdenking. In het algemeen zal bij de beoordeling van het opstel met deze factoren rekening gehouden (moeten) worden. Daarom zal dan ook deze van de drie schriftelijke opgaven, mede uit het oogpunt van practijk buiten de school, niet als de belangrijkste mogen worden beschouwd.

Mondeling eindexamen

1.	Onderzoek naar de kennis van de geschiedenis der letterkunde (tijd 15 minuten).
2.	De behandeling van een literaire tekst, waaruit blijken moet of de candidaat een beschaafde uitspraak heeft, een voldoende voordracht, en of hij in behoorlijke bewoordingen zijn begrip van de tekst kan formuleren (tijd 15 of 20 minuten).

Opmerkingen: Het mondelinge examen kan door de hier voorgestelde taken gelegenheid bieden het begrijpen van literaire taal te onderzoeken, hetgeen een eerste vereiste is voor de aesthetische vorming. Daarbij dient echter gewaakt te worden tegen te moeilijke opgaven, waartoe bijvoorbeeld veel moderne lyrische gedichten behoren. Door het uiterst subjectieve karakter staat veel lyriek buiten het bevattingsvermogen der candidaten en niet van de candidaten alleen. Begrip en gevoel voor schoonheid kunnen ruimschoots aan minder subjectieve literatuur getoetst worden.

Zoals het bij de beoordeling van het schriftelijke werk aanbeveling verdient een afzonderlijk cijfer voor de spelling toe te kennen, is het bij de beoordeling van de mondelinge prestaties gewenst een afzonderlijk cijfer te bepalen voor de spraak, d.w.z. uitspraak en articulatie.

In één enkel cijfer voor Nederlands kunnen de verschillende belangrijke elementen van het taalvermogen niet tot uitdrukking komen. Mag het gemiddelde van alle verkregen cijfers het enige zijn, dat geldt bij het nemen der eindbeslissing, voor de practijk buiten de school kan de vermelding van vier waarderingen op de cijferlijst belangrijk zijn, dus van: 1. schriftelijk gedeelte, 2. spelling, 3. mondeling gedeelte, 4. spraak.

Ten einde slordigheid en oppervlakkigheid te bestrijden en het belang van een zorgvuldig taalgebruik te doen beseffen, moge overwogen worden de candidaten, wier examenresultaat wat betreft de moedertaal onvoldoende is, de toelating tot een hogere studie te ontzeggen. Ter rechtvaardiging van dit denkbeeld moge de stelling dienen, dat iedere candidaat met een gemiddeld intellect door de nodige zorg en inspanning een voldoend resultaat kan bereiken.

Tegelijkertijd zou door een dusdanige maatregel het inzicht versterkt worden, dat ook bij het doceren van andere vakken de eigen taal niet mag worden verwaarloosd.

Naar de overtuiging van de requestranten geeft een uitbreiding van het examen, als boven voorgesteld, aan het Nederlands onmiddellijk de noodzakelijke centrale plaats in het onderwijs.

[p. 20]

Zij zijn er zich van bewust, dat daardoor nog niet de juiste toestand wordt geschapen, doch menen dat de docenten tot meer bevredigende resultaten kunnen komen en ter wille van het doel hun inspanning enigszins anders zullen willen richten. Aangezien de docenten, zij het op uiteenlopende wijzen, hun leerlingen steeds oefenen in het lezen en schrijven, zal de uitbreiding een gemakkelijk te bereiken verandering van methode eisen. In de plaats van een aantal opstellen kunnen brieven geschreven worden; allen zullen een aantal literaire teksten moeten vervangen door teksten van zakelijker aard. Het bepalen van de letterkundige geschiedenis tot de voornaamste stromingen en figuren zal bij het doceren meermalen tijd doen winnen.

Mocht dit voor de docenten enige moeilijkheden opleveren, daar staat tegenover, dat de leerlingen nauwgezetter zullen werken, indien het Nederlands niet meer staat op de grens van de ‘bijvakken’.

De voorgestelde uitbreiding mag geenszins als een verzwaring beschouwd worden. Deze uitbreiding immers bedoelt te leiden tot een volledig onderzoek naar de kennis en kunde, waarvan men steeds behoort te veronderstellen, dat zij bij iedere examencandidaat aanwezig zijn. Tot nog toe gaat men echter een groot deel daarvan stilzwijgend voorbij.

Ten slotte mogen de requestranten verwijzen naar de algemene beschouwingen betreffende doel en examineren van de moedertaal in de volgende twee waardevolle rapporten:

Het Onderwijs in de Nederlandse Taal en Letterkunde op de Middelbare School (Rapport Staatscommissie-Van den Ent), 1941;

Onderwijsvernieuwing, rapport ener commissie, ingesteld door het hoofdbestuur der Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel, Deel I, 1946.

Deze rapporten steunen en bevestigen in belangrijke mate de hierboven geformuleerde meningen. Zij stellen op afdoende wijze de noodzakelijkheid van krachtige maatregelen in het licht, beogende het gebrek aan behoorlijke zorg voor de moedertaal te bestrijden, welk gebrek door de huidige maatschappelijke omstandigheden veelvuldiger dan ooit aan de dag komt.