Onze Taal. Jaargang 19

[p. 13]

[Nummer 4]

De herkomst van verschillende woorden in de Nederlandse taal

Als wij iemand te pas en te onpas vreemde woorden horen gebruiken, zijn wij al gauw geneigd hem te zien als één van de velen, die zo graag willen laten horen, dat zij ‘ontwikkeld’ zijn.

Deze neiging om vreemde woorden te bezigen, kunnen wij beschouwen als een erfenis uit vroegere eeuwen, toen het tot de ‘bon ton’ hoorde om een gesprek met vreemde woorden te doorspekken.

Het feit, dat Frans de taal was der diplomatie en der hogere kringen, heeft hierbij zeker geen geringe rol gespeeld.

Beschouwen wij echter onze gangbare nederlandse taal, dan blijkt het, dat deze eigenlijk wemelt van vreemde woorden, die in de loop der eeuwen òfwel vernederlandst zijn, òfwel hun oorspronkelijke betekenis geheel verloren hebben. Wij willen onze lezers hieronder een kleine bloemlezing geven zowel van woorden, die van buitenlandse oorsprong zijn, als van woorden die zuiver nederlands zijn, maar die wij pas als zodanig herkennen als wij de vorm onder ogen krijgen, die het woord in de Middeleeuwen, of nog vroeger, had.

En om na deze korte inleiding nu maar meteen met BEKWAME SPOED te beginnen, zullen wij aanvangen met een ontleding van deze uitdrukking, die eigenlijk wil zeggen: met een spoed, die gepast (gevoeglijk) is.

Bekwaam is n.l. een vorm van het werkwoord ‘bekomen’, dat eertijds de betekenis van passen of voegen had. In de uitdrukking ‘te bekwamer tijd’, vinden wij de oude betekenis terug, terwijl het duitse equivalent voor de uitdrukking ‘mit gehöriger Eile’ is en dat gevormd is van het werkwoord ‘sich gehören’ = te pas komen.

Als kinderen niet naar bed willen, zingen zij altijd een LIEDJE VAN VERLANGEN, dat eigenlijk van ‘verlengen’ is. Zij willen immers de tijd, die hen van het naar bed gaan scheidt, verlengen en inderdaad had het werkw. ‘verlangen’ vroeger de betekenis van uitstellen of verlengen. In Zuid-Nederland kent men deze betekenis nog. Als wij zeggen, dat iemand TE HOOI EN TE GRAS werkt, bedoelen wij dat hij slechts af en toe de handen uit de mouwen steekt. Deze uitdrukking dateert nog uit de Middeleeuwen en was een tijdsbepaling bij de Gerechtsdagen met de betekenis: ‘bij hooi’ (in de hooitijd) en ‘bij gras’ (in de grasmaand), dus slechts twee maal per jaar, wat niet vaak is, of met andere woorden zelden, af en toe.

Ook de uitdrukking KIP, IK HEB JE, gaat tot de middeleeuwen terug en heeft niets met een kip te maken. Zij is ontleend aan een kinderspel, dat ‘kippen’ heette. Het werkw. van die naam betekende oorspronkelijk vangen of grijpen. In het ‘Amsteldams Minne-Boeckje’ uit 1637 vinden wij nog het versje:

Ik weet niet anders aan te raden
Als spelen: kip, ik heb je
Ik zal de kipster zijn.

In de dieventaal is de oude betekenis nog bewaard gebleven in de bijnaam ‘kip’ voor een agent, die voor de leden van dit gilde inderdaad een grijper is.

Ter afwisseling geven wij nu enkele woorden, die ontleend zijn aan een vreemde taal en als eerste

[p. 14]

het bekende woordje, waarmee wij onze hond zoet houden: KOEST. Dit woordje is afgeleid van het franse ‘couche!’ of ‘couche toi!’, dat betekent: wees stil!

Zo werd ook in vroegere tijden de bedstee wel koets genoemd, het was immers een plaats, waar men ging slapen en dus over het algemeen stil was.

Het duitse dialect heeft in het woordje ‘kusch!’ de klank nog het zuiverste bewaard.

Ook als wij ALARM slaan, gebruiken wij een franse uitdrukking. Het is n.l. een oude wapenkreet ‘à l'arme’, wat wil zeggen: te wapen! Later werd deze uitroep als één geheel gebruikt en nog later als een zelfstandig naamwoord.

Ook ons woordje BANKROET is aan het frans ontleend, welke taal het op haar beurt afleidde uit het italiaans. Bankroet - banqueroute - banca rotta. De letterlijke betekenis van dit laatste woord is ‘gebroken bank’. Naar alle waarschijnlijkheid is de uitdrukking ontstaan uit de gewoonte om de tafel of bank van de wisselaar, die failliet is gegaan, weg te halen of af te breken op het forum.

Ook ons woordje FOETEREN komt uit het frans en is afgeleid van ‘foutre’.

Van het Frans naar het Hebreeuws is voor ons maar een kleine stap en wij beginnen met BOLLEBOOS, welk woord naar alle waarschijnlijkheid is afgeleid volgens de klank van ‘ba'alhabbajit’, dat wordt uitgesproken als bôôl-habôiis en waarvan de betekenis is: heer des huizes. Ook ons KAPOERES is van deze taal afgeleid en wel van ‘kappôreth’, dat zoenoffer betekent. Zeggen wij van iemand, dat hij kapoeres is, dan betekent dat, dat hij evenals een zoenoffer zijn langste tijd gehad heeft en het niet lang meer zal maken.

Ons KABAAL heeft een langere weg nodig gehad om zijn tegenwoordige betekenis te krijgen. Het werd afgeleid van het Joodse ‘qabbâlâh’ (overlevering). In de eerste plaats werd hierdoor verstaan de godsdienstige symboliek, die uitsluitend aan de priesters bekend was, dus de geheime wetenschap of kennis. Later werd dit woord gebruikt voor heimelijke verstandhouding, samenzwering of oproer om tenslotte synoniem te worden aan de met een oproer gepaard gaande herrie en lawaai.

Alvorens weer tot Nederland terug te keren nog een woord dat grijs is van ouderdom. Wij bedoelen in het GENIEP. Dit woord is afgeleid van het angelsaksische ‘genip’, dat nevel, mist of wolk betekent en dat op zijn beurt een vorm is van het werkwoord ‘(ge)nipan’ (donker worden). In het Oost-fries, dat nauw verwant is aan het angelsaksisch, heeft men nog het woord ‘gnêpen’, dat plagen of sarren betekent.

Van enigszins gelijke betekenis is het woord ACHTERBAKS, dat gevormd is uit ‘achter backe’ of achter de rug.

Het woord backe voor rug vinden wij in het engels nog terug bij back.

Tegelijk bij dit woord vermelden wij ook nog STUURBOORD en BAKBOORD.

Oorspronkelijk was bij schepen het roer met een leren riem aan de rechterzijde van het schip bevestigd en niet, zoals nu, aan de achtersteven.

Het werd door de stuurman met beide handen bewogen, zodat hij met zijn rug (bak) naar de linkerzijde stond. Zodoende ontstonden de woorden stuur- en bakboord.

De oorsprong van het woord BANJEREN is niet geheel zeker, maar men houdt het voor een afleiding of vervorming van ‘baanderheer’ of banierheer. Een edelman, die het recht had onder zijn eigen banier vrije mannen ten oorlog te voeren. Ook de uitdrukking door de BEUGEL kunnen, is aan de Middeleeuwen ontleend. In de steden mocht men n.l. slechts honden houden, die een bepaalde grootte niet overschreden en voor dat doel had men een beugel of ring, waar de dieren door moesten. Het woord beugel houdt verband met bochel en is synoniem met ‘gebogen lijn’.

Vanzelfsprekend zijn ook aan het krijgswezen enkele woorden en uitdrukkingen ontleend en als eerste willen wij noemen ons LEDIKANT, dat gevormd is uit het franse ‘lit de camp’ of veldbed. BIVAK (een verblijf voor de soldaten in de open lucht) is gevormd uit het oud-nederlandse ‘bi wake’, terwijl iemand in DE GATEN HEBBEN is ontstaan door de gaten in het standvizier van een vuurwapen ofwel aan de ogen, de ‘kijkgaten’ van de schutter.

De uitdrukking IN ZWANG komen, voert ons weer de middeleeuwen in. Het is n.l. een vorm van het werkwoord ‘swingen’, dat zwaaien betekende. (Hierbij is meteen een verklaring gegeven voor de nieuwe wijze van dansen!)

Komt dus iets ‘in zwang’, dan verlaat het zijn latente toestand van rust en komt in beweging of met andere woorden: het wordt gebruikt.

KLAPLOPEN ontstond door het gebruik van de klap of klep, waarmede lepralijders hun komst moesten aankondigen. De lazarusklep. Deze ongelukkigen waren niet in staat om te werken en waren dus aangewezen op de liefdadigheid van hun medemensen, met andere woorden: zij moesten op de zak van anderen teren. Hetgeen de klaploper van tegenwoordig ook als hoogste ideaal heeft.

KORTE METTEN maken is ontleend aan het monnikenleven. De ‘metten’ zijn de gebeden die de monniken meestal des nacht om 3 uur moesten opzeggen. Om weer vlug in hun resp. cellen te kunnen terugkeren, maakten zij deze metten zo vlug mogelijk af. Hieruit ontstond de uitdrukking ‘korte metten maken met iets’ wat overeen komt met iets haastig en bondig afdoen.

Alvorens nog enkele oorspronkelijke buitenlandse woorden te verklaren, een uitdrukking, die aan het dobbelspel is ontleend, n.l.: STRIJK EN ZET.

[p. 15]

Dit is een verkorting van de uitdrukking: strijk de ingezette som op en zet opnieuw in. Dus achter elkaar door spelen.

Om tenslotte nog enkele, aan vreemde talen ontleende woorden te verklaren, zullen wij beginnen met AKEVIETJE, dat waarschijnlijk een verbastering is van het latijnse ‘aqua vitae’ (brandewijn). De oorspronkelijke betekenis zal geweest zijn: een klein slokje, waarna het woord later ironisch werd gebruikt voor een ‘klein klusje’. Ook de uitdrukking KAPSIES MAKEN komt uit het Latijn.

Captio betekent drogreden, vals argument. Vergelijk hierbij het franse captieux, dat bedriegelijk of listig betekent.

IN DE LORUM ZIJN is eveneens van de latijnse taal afgeleid. Het fries kent nog de vorm, die dichter bij het oorspronkelijke woord staat, n.l. ‘doljorum’. Dit woord is afgeleid van ‘in dolorum’ en houdt verband met dilirium of waanzin, waarvan dronkenschap een zwakkere uiting is. Tenslotte nog twee woorden, die uit het arabisch tot ons zijn gekomen.

AVERIJ (frans: avarie, italiaans: avaria) werd gevormd uit het arabische ‘awâr’, dat gebrek betekent. Als een schip averij heeft opgelopen, bijv. aan de boeg, heeft het inderdaad ‘gebrek’ gekregen aan een nieuwe boeg.

Ons laatste voorbeeld is via Spanje in onze taal gekomen. Het is het woordje ALKOOF, dat afgeleid is uit het spaanse ‘alcoba’, welk woord op zijn beurt is ontstaan uit het arabische ‘alqobbah’. De betekenis van dit woord is een klein vertrekje, dat op de keper beschouwd een alkoof ook in werkelijkheid is.

LEO TASSERON