Onze Taal. Jaargang 18

[p. 13]

[Nummer 4]

Taaleigen hier en daar.

Wij drukken hier af een toespraak, onlangs door den hoogsten vertegenwoordiger van Nederland in Zuid-Afrika, Harer Majesteits gezant, den heer Jan van den Berg, gehouden voor den Zuid-Afrikaanschen Radio-Omroep. Wij zijn meneer Van den Berg dankbaar voor dit kloeke woord, dat allen Nederlanders geldt, waar zij ter wereld toeven. Het is ons uit het hart gegrepen.

Het is voor mij een groot genoegen om gevolg te geven aan het verzoek van de Suid-Afrikaanse Uitsaai-Korporasie om een keer de beurt te vervullen in haar programma in het Nederlands, dat eens in de veertien dagen wordt uitgezonden.

Wanneer ik dan vanavond echter iets over de Nederlandse taal zal gaan zeggen, dan doe ik dat niet als een deskundige. Het is een lekepraatje. Een degelijke studie van de Nederlandse taal heb ik nooit gemaakt. Daarvoor is het gebied van de taal veel te uitgestrekt en mijn tijd te beperkt. Wie, zoals de professoren in de Nederlandse taal, waarvan er ettelijke in de Unie van Zuid-Afrika vertoeven, het gebied van de taal tot zijn uiterste grenzen wil kennen, die dient er zijn gehele leven aan te wijden. Die professoren zijn onze deskundigen. In hun gezag moet een taal zijn steunpunten kunnen vinden.

Voor een liefhebber zoals ik, een amateur, is dat echter geen ontmoediging en bij gelegenheid mag ik mij graag in onze taal verdiepen en er bijzondere aandacht aan besteden. Elk volk dat zichzelf respecteert moet zijn taal eren en zijn taal in waarde houden. Zo dient elk rechtgeaard Nederlander eerbied en liefde voor zijn taal te hebben. Hoe staat het dan met de eerbied voor de zuiverheid van de Nederlandse taal? Is er een taal, waartegen meer wordt gezondigd dan onze Nederlandse taal en dat nog wel door de Nederlanders zelf? Hoeveel Nederlanders beseffen dat?

Beseffen de Nederlanders dat hun taal in Zuid-Afrika in een glazen huisje leeft, in een land, waar men voor het behoud van het Afrikaans een strijd heeft gevochten, zowel tegen het Nederlands als tegen het Engels? In die strijd heeft het Nederlands de nederlaag geleden. Dat was onvermijdelijk na de gebeurtenissen hier te lande in het begin van deze eeuw. De Nederlandse taal, die gedurende de vorige eeuw door de Afrikaners nog als hun cultuurtaal werd beschouwd, voldeed met al haar rijkdom aan literatuur, niet meer aan de eisen, welke de kentering aan het begin van deze eeuw aan haar stelde. Het Afrikaans moest zich van het Nederlands losscheuren wilde het als een zelfstandige taal blijven voortbestaan. Als het Afrikaans die strijd tegen de Nederlandse moedertaal niet had gewonnen, was er alle kans geweest, dat moeder en kind ten gronde waren gegaan. Moeder en kind zijn dus van elkaar gegaan, doch er is één ding waar Nederland voor moet oppassen, namelijk dat na de afscheiding het Afrikaans en het Nederlands niet met elkaar op gespannen voet gaan leven. Beide talen moeten tegen elkaar kunnen opzien en elkaars eerbied kunnen opwekken. Nederland kan het streven, dat hier te lande bestaat om voeling met Nederland, met de Neder-

[p. 14]

landse taal en de Nederlandse gedachte te houden, aanwakkeren in de allereerste plaats door zelf eerbied voor zijn taal te tonen.

Doch wat zien wij in Nederland gebeuren? Een grove verwaarlozing van onze taal, een slordigheid in de hantering van het Nederlands, een klakkeloosheid in het overnemen van vreemde woorden, een grote mate van lauwheid in het verzet tegen de indringing van barbarismen - altemaal zonden tegen de gaafheid en zuiverheid van onze taal, die in kringen van hoog tot laag worden bedreven.

Gelukkig zijn er Nederlanders en ook Afrikaners wien dit treurige verschijnsel niet is ontgaan. Wie van ons kent niet het werk van ‘Charivarius’ in de Groene Amsterdammer, met zijn typerende rubrieken als: ‘tante Betje leeft nog, de aaneenlijmsels, de verbandleer, de opwijsels, de toneelspelers, de tekenaar’, welke het voor de lezer makkelijker maakten de zonden tegen zijn taal te herkennen. Wie kent niet de artikelen van Dr. Haje in dezelfde Groene Amsterdammer, die niet alleen de wonden in de Nederlandse taal aanwees, maar ook het middel tot herstel aangaf. Die artikelen van Dr. Haje zijn later in een bundel bijeengebracht onder de titel Taalschut en dit boek zou op alle scholen in Nederland moeten worden gebruikt, en niet alleen in de scholen, maar ook op de kantoren, de redactiebureaux van alle kranten en alle ministeries.

Ook na de dood van ‘Charivarius’ en Dr. Haje gaat de Groene Amsterdammer voort met aandacht te besteden aan onze taal. Ook andere bladen in Nederland houden zich daarmede bezig. Wie kent in Zuid-Afrika niet de Taalwacht van het Algemeen Nederlands Verbond, het verbond dat de stambelangen van het Nederlandse volk behartigt en waarvan ook een afdeling hier ter stede werkzaam is?

Waar ik vanavond speciaal de aandacht op wilde vestigen is het Genootschap ‘Onze Taal’, dat een orgaan uitgeeft, waarvan het eerste nummer in Maart 1932 is verschenen. Dit blad is gedurende de oorlog in Nederland steeds blijven verschijnen, hoewel artikel 2 van de statuten van het Genootschap luidt: ‘De vereniging heeft ten doel het bevorderen van de zuiverheid der Nederlandse taal, in het bijzonder, in dit tijdsgewricht, ten aanzien van germanismen.’ Dat tijdsgewricht was in 1932. Over dit genootschap wilde ik wat zeggen. Ik ben van de oprichting af lid geweest en heb alleen gedurende de oorlogsjaren geen kennis kunnen nemen van zijn werkzaamheden. Dat laatste kon ik pas doen toen ik na de oorlog in Nederland terugkwam. Ik heb toen van de redactie een bundel van al de nummers gekregen, die gedurende de oorlog waren verschenen, en waarin een schat van gegevens over onze taal is vergaard.

Hoe werkt dit Genootschap? De naam zegt het al. Het is min of meer een ‘onder onsje’, een gezelschap van dilettanten, van amateurs, die belang stellen in de Nederlandse taal en waarde hechten aan haar zuiverheid. Zij wisselen in het orgaan onderling van gedachten en het blad wordt dus in de eerste plaats niet geschreven door de redactie, maar door de leden en lezers zelf. De redactie schift die inzendingen van de lezers, combineert ze, en wanneer die gedachtenwisseling de vorm aanneemt van een vraag om inlichtingen, waarop geen der lezers antwoord geeft, dan doet de redactie een beroep op de raad van deskundigen. Die deskundigen zijn een zestal professoren in de Nederlandse taal, die dus als hoogste rechters uitspraak doen.

Ik heb op het ogenblik geen cijfers bij de hand van het aantal leden van het Genootschap, maar in de loop der jaren is het aantal belangstellenden zo gestegen, dat het blad ‘Onze Taal’ in December 1946 een oplage had van 6.500 exemplaren. Dit bewijst wel dat er nog belangstelling bestaat in Nederland voor de Nederlandse taal en de vraag is alleen: is het Nederlandse volk nader tot de taal gekomen, is er vooruitgang te bespeuren in de toewijding tot de taal, is er winst behaald, of is het onbegonnen werk geweest? En hier, luisteraars, kom ik tot een moeilijk punt. Ik persoonlijk ben van gevoelen, dat er wel wat is bereikt, maar niet genoeg. Overal in Nederland zou men meer aandacht aan de Nederlandse taal kunnen besteden. Dit mag ik als Nederlander gerust zeggen. Maar wordt het niet bedenkelijk, wanneer men dit ook uit de mond van een Afrikaner hoort? Dan wordt het tijd voor ons Nederlanders om ons ernstig te bezinnen. Ik kom daar strakjes op terug.

Toen ik in 1941 in Shanghai door de Japannezen werd vastgehouden, nam ik uit de bibliotheek van het consulaat-generaal een roman van Jacob van Lennep mee, Klaasje Zevenster. Dat boek zag er nogal lijvig uit en ik dacht, dat ik er wel veel tijd mee zou kunnen zoekbrengen. Dit boek lezende trof het mij hoe Van Lennep niet alleen een kenmerkend beeld gaf van zijn tijd, maar ook een duidelijke weergave van zijn opvattingen over de Nederlandse taal. Op zijn wijze was Van Lennep ook een wachter voor de Nederlandse taal. Wat ik ook opmerkelijk vond, was dat er in zijn tijd in Nederland nog heel wat Frans werd gesproken. Laat ik er meteen bijzeggen, onberispelijk Frans. De Franse beschaving was voor 1870 in Nederland en ook elders een element van grote invloed, ook of juist op de Nederlandse taal. Veel daarvan is in onze taal blijven hangen en daarin opgenomen. Misschien meer dan mijn Afrikaanse vrienden en luisteraars lief is. Maar omdat vele Engelse woorden uit het Frans zijn overgenomen, moet men gallicismen in het Nederlands niet hier te lande voor anglicismen aanzien, bij voorbeeld het woord ‘surprise’. Na 1870 is die Franse invloed allengs door de Duitse verdrongen, al is dit natuurlijk geleidelijk

[p. 15]

en langzaam gegaan. Maar het werd erg. Vandaar het verzet van het Genootschap ‘Onze Taal’ tegen de germanismen. Volgens sommige leden kan dat verzet nooit grondig en fel genoeg zijn, doch zij achtten zich gebonden door de uitspraak van de Raad van Deskundigen en als leken of als liefhebbers moesten zij daar het hoofd voor buigen. Men kan ook al te fanatiek worden en dan is het nuttig dat er een rem is, een rem die wordt gehanteerd door deskundigen in het vak. Ik weet dat velen in Nederland van de adviezen van onze Raad van Deskundigen hebben geprofiteerd, en Dr. Posthumus, die in Nederland een studie maakte van nieuwe Nederlandse woorden, kan getuigen, dat er veel is geschied op dit gebied. Er is alles voor te zeggen om de taal vrij te houden van vreemde smetten, maar we moeten wel bedenken dat het taalleven heel ingewikkeld is en dat het heel veel studie vereist om met recht te kunnen beoordelen wat wel en wat niet tot de taal behoort, wat haar wel en niet eigen is, wat wel en wat niet in strijd is met haar aard.

‘Ja maar’, zegt men: ‘dat zegt immers uw eigen gevoel voor de taal!’ Het is waar, het gevoel is een kostelijk bezit, maar dat gevoel mogen we niet misbruiken. Men heeft behalve gevoel ook liefde voor de taal, althans zeer velen. Maar liefde te geven is niet zo gemakkelijk. Welke ellendige gevolgen heeft slecht geleide liefde reeds niet teweeggebracht? En onbeheerste gevoelens berokkenen dikwijls de grootste schade.

Voordat wij van een bepaald woord kunnen zeggen, dat het niet in onze taal thuis behoort, moeten wij terdege nadenken, moeten wij bij onszelf nagaan wat er voor en wat ertegen pleit en wanneer wij aan het twijfelen raken moeten wij raad vragen bij diegenen, die uit hoofde van hun studie recht van spreken hebben. Dit is de juiste gang van zaken.

Wat zei Dr Haje van barbarismen? ‘Een -isme (een germanisme, anglicisme, latinisme, gallicisme) is een vreemd gebleven vreemdeling in de taal. Het kan een woord zijn, een uitdrukking; het kan ook schuilen in een woordbetekenis of een stijlvorm. Een -isme sluipt vanzelf binnen of het is overgenomen, meestal ondoordacht, niet zelden echter bewust, opzettelijk.’

‘Het is wenselijk, dat wanneer wij een -isme ontdekt menen te hebben, wij bewijzen, althans kunnen aantonen, waarom het strijdig is met ons taaleigen. Dat is het wet tig bewijs. Kan dat niet worden geleverd, dan slaagt men altijd met het overtuigend bewijs, te weten, dat een -isme een goed en geldig Nederlands woord tracht te verdringen.

Een nieuw woord, voor een nieuw begrip, aan een vreemde taal ontleend, is geen -isme. Wel behoren we zo tijdig mogelijk het Nederlands te raadplegen, of het niet een eigen woord kan maken tegenover zulk een vreemd woord.’ Tot zover Dr Haje.

Men moet ook niet trachten de taal te verwringen door van haar te verwachten dat zij elk begrip, dat in een vreemde taal met een enkel woord wordt weergegeven, ook met een enkel woord dient uit drukken. Dat is een onmogelijke eis. Op die manier werkt men juist barbarismen in de hand. Men kan een taal niet dwingen. De ene taal omschrijft hier, de andere daar, daarom zijn het nu eenmaal verschillende talen. Denkt eens aan de Fransman, die drie woorden nodig heeft: ‘salle à manger’, of ‘chambre à coucher’ om ‘eetkamer’ of ‘slaapkamer’ uit te drukken.

Elke taal, ook de Nederlandse taal, kan alles geven wat men er van behoeft, als men maar geen onmogelijke eisen stelt.

In de zeventiende eeuw al heeft het Nederlands meetkundige termen gevonden als driehoek, gelijkzijdige driehoek, gelijkbenige driehoek, loodlijn, rechthoek, vierkant, en wiskundige termen als optellen, aftrekken, deler, deeltal, machtverheffing, worteltrekken, reeksen.

Het is niet de taal die tekort schiet, maar dikwijls blijven wij zelf ten achter bij hetgeen de taal van ons mag verlangen. De taal eist eerbied en inzicht, eerbied voor haar rijkdom en inzicht in haar mogelijkheden.

Doch om op de Duitse invloed terug te komen. Nederland is nu wel aan de Duitse verdrukking ontkomen, maar is de Nederlandse taal ontkomen aan het euvel van de germanismen? Diep heeft het kwaad zich in onze taal ingevreten en het zou tot voldoening kunnen stemmen, wanneer wij konden zeggen, dat wij tenminste de uitbreiding van dit kwaad hebben kunnen stuiten. De strijd ertegen is nog steeds gaande. Maar die strijd wordt nu verzwaard door een toevloed van de andere kant. Zoals ik aan het begin zeide, de Nederlandse taal leeft hier in een glazen huisje en het bewijs daarvan moogt ge vinden in het nummer van Die Burger van 8 Januari van dit jaar. Daar vindt ge een artikel van meneer Nienaber over taalvermenging in Nederland, dat elke Nederlander ter harte kan nemen. Het gaat in dat artikel nog niet eens over anglicismen en gallicismen in onze taal, maar over de klakkeloze overneming van Engelse woorden in het dagelijkse gebruik. Meneer Nienaber noemt dan woorden als flowershop, dancing, show, afterdinnerspeech, lunchroom, shag, smoking, match, body, finish, altemaal woorden, waarvoor het Nederlands uitstekende equivalenten heeft. De nauwe aanraking die vele Nederlanders door de oorlog met Engeland en Amerika hebben gehad, behoeft niet tot gevolg te hebben dat Engelse woorden onze kranten, advertenties en gesprekken ontsieren. Hoe dikwijls hoort men niet Nederlanders zeggen: ‘een tinnetje sigaretten’, in plaats van ‘een blikje sigaretten’? En dat heus niet om hun kennis van het Engels ten toon te spreiden. Het is louter slordigheid en onverschilligheid. Daarom dienen wij ervoor te waken dat bij die Afrikaners, die

[p. 16]

hun taal liefhebben en die naar de Nederlandse taal opzien, niet de indruk wordt gewekt dat de Nederlanders bezig zijn om van hun eigen taal te vervreemden. Meneer Nienaber heeft mij tenminste erg aan het denken gebracht en ik denk dat zijn artikel bij de leden van het genootschap ‘Onze Taal’ ook indruk zal maken.

Helemaal eens ben ik het niet met hem, maar dat geldt punten waarover wij, naar ik hoop, nog wel eens van gedachten kunnen wisselen. Het voornaamste is dat hij zijn stem verheft tegen onverschilligheid en liefdeloosheid van de Nederlanders voor hun eigen taal. Zoals ons volk vrij wil zijn, zo moet ook onze taal vrij zijn. Evenmin als wij Nederlanders aan de leiband van een andere natie wensen te lopen, evenmin moeten wij dulden dat onze taal aan de leiband loopt van een andere taal. Want vrij willen wij Nederlanders ons ontwikkelen, maar dit betreft niet alleen onszelf, maar ook onze taal. Vrij; naar eigen aard. Wij moeten onze taal tot voorbeeld kunnen stellen, vooral in Zuid-Afrika.