Onze Taal. Jaargang 15

[Nummer 11]

U bent? Gij bent?

Mag ik wederom een beroep doen op Uw liefde voor de zuiverheid van de taal?

Thans betreft het de uitdrukking ‘U bent’ en nog erger ‘Gij bent’. Als ik goed zie, is het ‘U bent’ in de officieele ambtelijke taal gekomen tijdens of tegen het einde van den oorlog en het is nu vrijwel algemeen gebruik in ambtelijke stukken, zoowel in regeeringsstukken als in die van de gemeenten. Het bijzondere is, dat het ‘U bent’ al jarenlang in de beschaafde spreektaal, behalve op de preekstoel en op andere openbare bijeenkomsten, normaal gebruikt wordt. Iemand, die in de dagelijksche omgangstaal ‘U zijt’ gebruikt, zou men als pedant en iemand, die ‘U is’ prijst, als een purist beschouwen. De vraag is nu, of het in het tegenwoordige stadium geoorloofd is, dat dit onwrikbare spraakgebruik nu ook in de beschaafde schrijftaal een normale plaats krijgt. Indien dit met ‘U bent’ het geval mocht zijn, dan ook ten aanzien van ‘Gij bent’, dat mij een grammaticale monstrum toeschijnt, maar waarom eigenlijk erger dan ‘U bent’?

Het komt mij voor, dat het ‘U bent’ niet zoo zeer een verslonzing van de taal als een terugkeer tot een van de oerwortels van het werkwoord ‘zijn’ beduidt, welks b-vorm waarschijnlijk teruggaat tot het ‘bhavami’ (ik besta) van het sanskrit. Het is ook te vinden, behalve in onze uitdrukking ‘ik ben’ en het Duitsche en Nederlandsch-dialectische tweede persoon ‘du bist’, zoomede in het eveneens dialectische ‘we benne’ (in het Zeeuwsch ‘ons binne’), in het Engelsche ‘to be’ en de Russische imperfectieve vorm van ‘zijn’ ‘byl’.

Hoe denkt U over het ‘Gij bent’?

G.s.H.

Wij willen den vrager niet volgen op het gebied van het oeroude indogermaansch. Van een ‘terugkeer’ tot den oerouden ‘wortel’, die met bh aanving, kan men bij ‘U bent’ niet spreken. Het is waar: in de westgermaansche vormen met b (ben; bin; bist; in sommige oudwestgermaansche talen kwamen ook b-vormen nog in 1e en 2e pers. pluraal voor) herkennen wij die bh-, via de germaansche klankverschuiving. Maar wij hebben voor het algemeene beschaafde Nederlandsch van eenige eeuwen her die b alleen overgehouden in den 1sten persoon enkelvoud: ik ben; de 2e persoon enkelvoud is immers op het einde der 16de eeuw vervangen door den 2en persoon meervoud met gij, waarnaast een beleefdheidsvorm Uwe Edelheid, die geleidelijk tot U werd, dienst ging doen: deze met den 3den persoon van het werkwoord verbonden. ‘Gij’ had den variant: jij; verzwakt leverden zij op: ge en je.

Bij het werkwoord zijn kwam dus voor den toegesproken persoon in gebruik: gij (jij, je) zijt, U is.

We kunnen daarmee vergelijken: gij kunt, U kan; gij zult, U zal; gij moogt, U mag: de drie laatste, in den vorm, verleden tijden, maar tegenwoordige in beteekenis: de ‘praeterito-praesentia’, die hier ter onderscheiding dienstig zijn, omdat enkel- en meervoud verschillen in stamklinker. Enkele verleden tijden van sterke werkwoorden zijn even duidelijk: gij naamt, U nam: en de wisseling van vormen met en zonder t sprak verder toch ook algemeen voor dat verschil van meervoud tegenover enkelvoud: gij verkreegt, U verkreeg; gij zeidet; hoordet; U zeide, hoorde.

[p. 50]

Maar men is daarbij niet geheel gebleven. Doordat door het formeele van den 3den persoon bij U toch levendig de feitelijke toepassing op den aangesproken, dus den 2den persoon werd gevoeld, ging men hier ook den vorm van den 2den persoon (meervoud natuurlijk naar den oorsprong) overnemen: U kunt, zult, moogt; naamt, kreegt, hoordet, zeidet. Opmerkelijk is echter, dat in de tweede groep toch veelal de 3de persoonsvorm de voorkeur bleef behouden.

Den omgekeerden weg sloeg men uiteraard nooit in; onder invloed van: U kan, zal, mag, kwam men nooit tot: gij kan, zal, mag, nam, kreeg, hoorde. Tenminste niet in welverzorgde, min of meer officieele taal; en daarover gaat het hier. Met jij en je - de populaire bijvormen van gij, ge - in het meer familiare taalgebruik is de verbinding met dezen 3den persoonsvorm van het enkelvoud volstrekt niet ongewoon: maar dat beslist in ons geval niet. In officieele stukken pleegt men jij en je nog niet te gebruiken.

Zien wij naar het werkwoord ‘zijn’: enkelvoud: 1. ben; 2. zijt; 3. is; - meervoud: 1. zijn; 2. zijt; 3. zijn. (Met de dialectische analogievormen: wij, jullie, zij bennen, hebben wij weer niet te maken.)

Ook bij dit zeer bijzondere werkwoord is kenmerkend verschil tusschen enkel- en meervoud: het laatste heeft enkel vormen van den stam zij -, het eerste heel andere. Dat parallellisme met zullen, kunnen, mogen, laat niet anders toe dan: U is, gij zijt, en U zijt.

Maar hoe komt men dan aan: U bent, ja: gij bent? (dien laatsten vorm heb ik voor mij nooit ontmoet). Door een andere, oppervlakkige, ondoordachte, niet te aanvaarden analogie: omdat de 1ste persoon evenals de 3de: zal, kan, mag; nam, kreeg, enz. heeft, gevoelde men - maar ten onrechte - het nauwste verband tusschen U zal, kan, mag, en: ik kan, zal, mag. Zoo vormde de onbeschaafde spreker dan ook maar: U ben, zooals men overal hooren kan. De iets meer, laat ons zeggen: de half-beschaafde, vond echter toch dat er iets aan mankeerde: men had toch: U zult, kunt, moogt, naast: zal, kan, mag - die t-vormen klonken zelfs iets plechtiger, als nog méér de g-vormen; en dus: U bent. Een prachtvorm: heelemaal niet stijf, en toch gedistingeerd, nietwaar? Neen, een veel miserabeler vorm dan: wij, jullie, zij bennen: dat is ten minste nog ongekunstelde volkstaal; dit is een quasi-beschaafd dom misbaksel; even dwaas als wanneer men ging zeggen: U zalt, U magt, U kant. En: gij bent staat precies gelijk met: gij zalt, magt, kant... Ruim op, het monster!

P.S. Men zou ook kunnen vormen, bij ‘hebben’: ik heef (dat is - was althans ca. 1900 - plat Leidsch in het fatsoenlijke); en dan: gij heeft.