Onze Taal. Jaargang 15

[Nummer 8]

‘Uitgescheje’

In het Mei-nummer geeft u, op een vraag naar de vervoeging van het ww. uitscheiden (in de bet. van eindigen, ophouden), het lichtelijk apodictische antwoord, dat de ‘juiste’ vervoeging luidt: uitscheiden - scheidde uit - uitgescheiden, en dat we het zoo (‘zooals het behoort’) dus ook moeten schrijven. Slechts omdat we het ons in de omgangstaal wel eens wat gemakkelijk maken, zouden we er licht toe komen te zeggen: uitgescheje. Ik ben zoo vrij hierin met u van meening te verschillen.

Het grondwoord scheiden heeft, zoowel in spreekals in schrijftaal, een gemengde vervoeging zonder ablaut: scheiden - scheidde - gescheiden. En alle samenstellingen van scheiden volgen deze vervoeging (óók het transitieve ww. uitscheiden: de urine wordt door de nieren uitgescheiden). Alleen met het intransitieve ww. ‘uitscheiden’ (eindigen) is het een bijzonder geval. In gewone schrijftaal komt dit woord nl. niet voor. En in de spreektaal heeft het nooit een d en heeft het steeds een sterke vervoeging: uitscheiden - schee uit - uitgescheeën. Dit is geen platte volkstaal, doch algemeen-beschaafd Nederlandsch. Wie spreekt van: ‘zou je daar onmiddellijk mee willen uitscheiden’, ‘als ik jou was, scheidde ik er mee uit’, ‘toen ben ik er maar mee uitgescheiden’, die spreekt niet netjes of deftig of hypercorrect, maar fout. Ook de sterke vormen mèt een d (scheed uit - uitgescheden) hoort men nooit.

Om de ontstaanswijze van deze afwijkende vormen na te gaan, daartoe ben ik noch bevoegd, noch in staat. Over het algemeen is de sterke vervoeging ouder dan de zwakke. Ik vraag me af, of dat ook hier het geval is. (Werd misschien ook het grondwoord ‘scheiden’ vroeger sterk vervoegd?) Dat de sterke vorm hier nieuwer zou zijn dan de zwakke en dus (maar dan niet zoo kort geleden) b.v. naar analogie van ‘rijden’ ontstaan zou zijn (en waarom dan bij scheiden en zijn andere samenstellingen niet?), lijkt me onwaarschijnlijk. In ieder geval kan men er zich niet mee afmaken met de ‘verklaring’, dat wij het ons in de spreektaal wel eens wat gemakkelijk maken. Dat moge gelden voor ‘toe’ ipv. ‘toen’, het verschil tusschen de zwakke vorm ‘scheidde’ en het sterke ‘schee uit’ is daarmee toch wel onvoldoende verklaard.

Zooals gezegd: in gewone schrijftaal komt dit woord eigenlijk niet voor. Als we het al eens een keer neerschrijven, dan geschiedt dat toch wel altijd als een bewuste ontleening aan de gesproken taal. Het gaat m.i. niet aan om dan, alleen terwille van de analogie met scheiden, de niet-bestaande vervoeging ‘uitscheiden - scheidde uit - uitgescheiden’ te creëeren. Want wat men dan doet, is niet: het simpele vervangen van een in de spreektaal ingeslopen slordigheid door de gangbare correcte vorm, maar: het wegstoppen van een springlevend (zij het ook op schrift wat vreemd aandoend) taalverschijnsel ten gunste van een steriel schrijftafel-verzinsel, een morsdood en misschien zelfs nooit geleefd hebbende analogie-constructie. Men heeft immers geen enkel recht om de algemeen-beschaafde, levende spreektaal als iets minderwaardigs te beschouwen tegenover een alleen-zaligmakende schrijftaal.

De.

De geachte inzender verklaart zich niet bevoegd, noch in staat, de wijze van ontstaan der besproken vormen na te gaan - wat voor hem echter blijkbaar geen beletsel is het door ons gezegde met ‘lichtelijk apodictisch’ te bestempelen.

[p. 34]

De oorsprong van den vorm ‘gescheje’ te vinden, is niet zoo moeilijk: hier is Hollandsch dialect (althans dialect, waar men de ie-uitspraak van ij heelemaal niet kent) in het spel. Men zegt daar van snijden, mijden, lijden, rijden, uitgesproken als snijje, enz.: hij snee, mee, lee, ree; gesneje, gemeje, geleje, gereje. Ook bij vrijen (schoon in gewoon Nederlandsch zwak): vree, gevreje. En bij ‘scheiden’ (met precies als ij klinkende ei), uitgesproken ‘scheije’ vormt men analogisch schee, gescheje. Niet alleen bij uitscheiden, maar ook bij afscheiden: een ofgescheje (naast, algemeener en netter: afgescheije) domenee. Zoo ook: ze zijn gescheje (echtscheiding); ze benne in goeie harmonie gescheje. Van breien: ze bree een zjumpertje voor der kleinkind. Ze het al heel wat afgebreje!

Dit alles is volgens inzender geen platte volkstaal, maar algemeen-beschaafd Nederlandsch? En wie zoo niet spreekt, die is fout? Kom!

Wat ons betreft, apodictisch of niet, wij handhaven het gezegde: Wij schrijven niet ‘toe’ maar ‘toen’; niet ‘uitgescheje’ maar ‘uitgescheiden’. Zooals het behoort!

Wat den historischen kant der zaak aangaat: zeer zeker was scheiden vroeger een volledig sterk vervoegd werkwoord: scheiden - schied - gescheiden; zooals men vroeger ook had: heeten - hiet - geheeten. Opmerkelijk is, dat het simplex in dien ouden tijd ook voorkwam in juist dezelfde beteekenis, die ‘uitscheiden’ thans heeft. Prof. Verdam verklaarde: ‘een einde nemen, eindigen, ophouden. Vgl. Ndl. uitscheiden’. Als voorbeelden gaf hij o.a.: met desen sciet die tale (hiermede eindigde het gesprek). Eer het feest sciet... (ophield).

Het werkwoord uitscheiden, dat eerst beteekende: weggaan uit, zich onttrekken aan (een plaats, een omgeving, een gezelschap, een werkzaamheid) kwam in de beteekenis van ophouden reeds in de 17de eeuw in de spreek- èn in de schrijftaal voor. En alle woordenboeken van circa 1700 tot heden toe vermelden het steeds, zonder het ooit te beperken tot de spreektaal. Uitscheiden - uitgescheiden schreef en sprak men, zooals men het nog schrijft en spreekt. Dat daarnaast veelvuldig gezegd wordt: uitscheije, uitgescheje is niet vreemder of gewoner dan: meerijje, meegereje. Zoodra men het gesproken woord wat zorgvuldiger dan in het familiare gebruik gaat hanteeren, zal men zich gedrongen gevoelen de d te herstellen.

De verleden tijd: scheidde (daarmee) uit komt zelden of nooit voor; dat merkt inzender terecht op. Dit schept echter niet de noodzakelijkheid den slordigen, den foutieven vorm: schee uit in de geschreven taal op te nemen; wij schrijven, en zeggen in welverzorgde taal: hield (er mee) op.