Onze Taal. Jaargang 15

[Nummer 3]

Deze of dezen? Een eeuwen oude kwestie.

‘Er heerscht oneenigheid op ons kantoor:

“Toen ik A. ontmoette, heb ik dezen gezegd...” schrijven ze en ik verzet me tegen die n, die bij zelfstandig gebruikte voornaamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden alleen in het meervoud gebruikt mag worden, volgens mij. Men werpt mij tegen, dat het hier niet een zelfstandig gebruik betreft, omdat er “man” achter gedacht moet worden (hetgeen dan voor alle zelfstandig gebruik zou gelden volgens mij). Mogen wij Uw oordeel?’

Aldus een lezer. Ongetwijfeld is ‘deze’ hier zelfstandig gebruikt; er staat in het onmiddellijk voorafgaande geen woord dat men achter ‘dezen’ moet denken. Maar de regel, waarop inzender zich beroept, is eenigszins anders dan hij hem formuleert. Het woordje ‘alleen’ hoort er niet in; de voorwaarde: ‘voor personen gebruikt’ mag niet ontbreken; eenige rangtelwoorden en de groote groep: onbepaalde hoofdtelwoorden slaat hij over; en tenslotte is het beter, de zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden afzonderlijk te houden. Als wij de zaak eens volledig overzien, komen wij tot het volgende:

1) De zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden en deelwoorden volgen de verbuiging van het zwakke zelfstandige naamwoord (als getuige, bediende, beide gemeenslachtig, al komt het vrouwelijk gebruik weinig voor): in het mannelijk enkelvoud hebben zij in den tweeden naamval den uitgang -n (in het vrouwelijk, dat weinig voorkomt, niet), in het meervoud altijd in alle naamvallen -n. Het onzijdig valt hier buiten: zelfstandig bestaat het alleen in het enkelvoud in altijd gelijken vorm: het goede. Dus: enkelvoud mannelijk: de blinde - des blinden - den blinde - den blinde; vrouwelijk: der blinde - de blinde; meervoud: de, der, den, de blinden. Evenzoo: oudere, grootste, dwalende, veroordeelde, verslagene. Dit geheel zelfstandige gebruik valt hieraan te kennen, dat er geen zelfstandig naamwoord uit het onmiddellijk voorafgaande bijgedacht wordt. Het komt alleen voor met toepassing op personen.

2) Diezelfde verbuiging hebben ook, zelfstandig gebruikt:

a) de bezittelijke voornaamwoorden: zij komen bijna alleen in het meervoud voor: de zijnen, de onzen. Enkelvoud alleen op het einde van een brief: ik noem mij geheel den Uwe.

b) de aanwijzende voornaamwoorden: dezelve, dezelfde, de zulke, de zoodanige, en: degene (dezelve is thans ouderwetsch): ik vond hem nog precies denzelfde (haar nog dezelfde). Zij waren dezelfden gebleven. Derzulken is het Koninkrijk Gods. De zoodanigen moesten thans maar liever zwijgen. Den zoodanige oordeelen wij niet. Degene, desgenen, dengene (enk.); degenen, dergenen, dengenen, degenen (meerv.).

c) enkele bepaalde en onbepaalde rangtelwoorden: eerste, ander(e), tweede, derde, laatste, hoeveelste, zooveelste. Daar kwamen A. en Z.; den eerste begroette men met vreugde, den tweede (of: den andere) met ontzag. Er behoeven geen derden bij te zijn. Dat zijn de zooveel-

[p. 10]

sten, die voor niemendal de reis deden. Den hoeveelste heb je nu al weggestuurd?

Opm. Ook de een of de eene kan tot deze groep hooren, in de tegenstelling met: de ander, of: de andere. Het voorbeeld van den een (den eene) of: des eenen, werkte beter dan dat van den ander (den andere) of: des anderen. ‘Er zijn er al veel dood van Uw ziekte, de eenen zoo, de anderen anders, elk vindt zijnen weg.’ (Streuvels)

d) de onbepaalde hoofdtelwoorden: alle, andere, enkele, eenige, sommige, vele, weinige, ettelijke, verscheidene; en het bepaalde: beide. Men houdt ze voor niet zelfstandig gebruikt, wanneer er een partitieve genitief of omschrijving daarvan op volgt (eenige mijner, of: van mijne vrienden). Uiteraard hebben wij hier alleen met het meervoud te doen.

3) De aanwijzende voornaamwoorden ‘deze’ en ‘gene’ volgen denzelfden regel als 1) en 2), maar: alléén in het meervoud. In het enkelvoud vertoonen zij, bijvoeglijk of zelfstandig, voor personen of voor zaken, altijd een en dezelfde verbuiging: deze, dezes, dezen, dezen.

_**_*

Wij kunnen nu alles samenvatten in één ‘regel’: geheel als het zwakke zelfstandige naamwoord worden verbogen, in zelfstandig gebruik voor personen:

1.	de bijvoeglijke naamwoorden en deelwoorden,
2.	de bezittelijke voornaamwoorden,
3.	de bepalende voornaamwoorden: dezelve, dezelfde, dezulke, de zoodanige, en het bepalingaankondigende: degene,
4.	de rangtelwoorden: eerste, andere, tweede, derde, laatste, hoeveelste, zooveelste,
5.	de onbepaalde telwoorden: alle, enkele, eenige, sommige, vele, weinige, ettelijke, verscheidene, meerdere, en het bepaalde: beide,
6.	‘deze’ en ‘gene’ (dit nu zonder lidwoord!), maar deze beide alléén in het meervoud.