Onze Taal. Jaargang 14

[Nummer 12]

De elliptische zin

‘Wat’ - vroeg een weetgierige jongeling aan zijn vader - ‘is een ellips, een elliptische zin?’. Vader, met zijn gedachten elders: ‘een zin waar wat uit weggelaten is’. Maar dan, bedenkende dat zoo'n antwoord toch wel wat al te summier is: ‘een groep woorden, als zin bedoeld, waaraan iets toegevoegd moet worden om er een volledigen zin van te maken. Anders gezegd: een incomplete zin, een zin waarin iets weggelaten is, hetzij de kop, of de romp, of de staart.’ - ‘O, een complete zin heeft kop, romp en staart? Net als een kip, hè?’ - ‘Goed, net als een kip, als het je lust het zoo uit te drukken.’ Zoon, zwaar denkende: ‘Natuurlijk, een kip moet een kop hebben, een kip zonder kop kan niet redeneeren. En een romp ook, want waar zouden anders de eieren vandaan komen. En pooten?’ - ‘Pooten?’ - ‘Zeker, een zin moet loopen.’ - ‘Grappig! Een vondst!’ - ‘Een staart dan. Maar als het alleen om het nut te doen is, kunnen wij den staart als het moet missen.’ - ‘Goed, goed, kop en romp dan alleen; een zin moet een kop en een romp hebben. Een woord alleen vormt geen zin. Dat is duidelijk. Als ik zeg: “ik”, wat wil dat uitdrukken? Plant je op straat voor een voorbijganger en zeg met nadruk “ik” tot hem; de man zal je aanzien, alsof je niet goed in het hoofd bent. Of hij antwoordt met iets dat rijmt op “ik”.

Zeg “ik gisteren”; wat wil dat zeggen? Als dat een zin wil verbeelden, een zin wil hebben, moet het aangevuld worden. Aangevuld bv. uit hetgeen vooraf gegaan is. Gaat de vraag vooraf: “wie heeft het laatst de zieke bezocht, en wanneer?”, dan begrijpen wij dat dit “ik gisteren” wil zeggen: ik heb het laatst de zieke bezocht en wel gisteren.

Zeg “hier”; wat wil dat zeggen? Heeft een zoon, verontrust door het uitblijven van een gevraagde remise, aan vader getelegrafeerd: “waar blijft geld?”, dan is het ten antwoord gegeven “hier” volkomen duidelijk: het geld blijft hier.

Zoo'n “korte zin”, zal ik maar zeggen, kan ook verduidelijkt worden door de houding van den spreker, door den nadruk waarmede hij uitgesproken werd. Zeg ik, bevelend, “hier” tot den hond, dan begrijpt het dier al spoedig dat hij met een ellips te doen heeft en zal bij zichzelf zeggen: de baas bedoelt “ik beveel je dat je hier komt!” Zeg “ga”, wat voor zin heeft dat? Is het een antwoord op de vraag: “zegt men in het Nederlandsch: ik gaan, of ik ga”, dan vullen wij het woord gereedelijk aan: “in het Nederlandsch zegt men: ik ga”. Maar ook hier: als ik tot iemand zeg “Nu is het genoeg”. “Ga!” dan is dat woord, vooral als ik het met nadruk uitspreek en tegelijkertijd met uitgestrekten arm naar de deur wijs, alweer volkomen duidelijk: “Ga” is de elliptische vorm van: Ik beveel U dat gij gaat! - Of eigenlijk, elliptisch, dat is zooals je het opvat. Wij gebruiken bij voorkeur in gevallen als deze niet zulke uitvoerige zinnen, de verkorte vorm is voor ons taalgebruik wel de gewone, en is voor ons taalgevoel geen ellips.’

- ‘O, dus die kop-en-romp-theorie van U gaat al niet meer op; als “ga” geen ellips is, dan is het een zin, een zin van één woord. Maar wat is dan eigenlijk wel een ellips?’ - ‘Ja, een nauwkeurige definitie van een taalverschijnsel is moeilijk, de taal is nu eenmaal geen rekensommetje, je kunt niet alles in een formule uitdrukken. Het is dikwijls een kwestie van aanvoelen.’ - ‘Goed, maar dan is het begrip “ellips” wel wat erg vaag, je weet ten slotte niet waar het begint en waar

[p. 46]

het eindigt. Alles kan zoo “elliptisch” zijn; of niets. Je zoudt er haast toe komen te zeggen: er zijn geen ellipsen.’ - ‘Je overdrijft; de grenzen mogen dan minder scherp zijn, wij behoeven er niet aan te twijfelen dat de ellips bestaat. Een uitdrukking zal soms een ellips zijn, en in een andere sfeer stellig niet. In het algemeen gezegd zal een uitdrukking in de gesproken taal, ondersteund door gebaar en accent, in mindere mate als elliptisch gekend worden dan in de geschreven taal. Het begrip ellips heeft stellig iets vaags, maar dat geldt voor elk begrip op het gebied van de taal. De inhoud van een woord heeft reeds iets vaags, het kan nu eenmaal niet alles uitdrukken wat wij er in verschillende omstandigheden mee willen zeggen. Het heeft een goeden verstaander noodig. En dat is stellig ook met een zin het geval; wij denken, gevoelen altijd veel meer dan wij “onder woorden brengen”. Maar het is duidelijk dat wij er naar moeten streven onze bedoeling zoo juist mogelijk tot uitdrukking te brengen. Dat doet men, in het algemeen genomen, in wèlgevormde zinnen; zinnen die geen hoofdelement der voorstelling missen. Met inachtneming van de daarvoor geldende, in het gebruik gegroeide regels. Want de taal is een gevoelig instrument, dat waard is goed bespeeld te worden.’ - ‘Met andere woorden, het taalgebruik is streng gereglementeerd?’ - ‘Streng gereglementeerd zou ik liever niet zeggen, dat wekt onaangename bijgedachten. Laat ons zeggen: het taalgebruik dient eerbied te hebben voor de taalbeschermende afspraken die wij gemaakt hebben. Waarom zouden wij stamelen, als wij het vermogen bezitten onze gedachten in goed loopende, behoorlijk afgewerkte zinnen te uiten?

Natuurlijk behoeft niet elke zin breed uitgesponnen te worden. Ik zei zooeven ‘Grappig’, ‘Een Vondst’; dat waren ellipsen, als men wil. Natuurlijk had ik kunnen zeggen ‘Ik vind de vergelijking van den “loopenden” zin met de loopende kip grappig’, en ‘Ik beschouw deze woordspeling als een vondst’. Maar dan was het ironische element minder tot zijn recht gekomen dan thans door mijn - elliptischen - uitroep: Grappig! Een Vondst!

Soortgelijke gevallen hebben wij bij uitroepen als: Goede reis!, Veel succes!; die kan men elliptisch noemen, want daar is heel wat bij weggelaten. Hoewel, weggelaten? Het is de vraag of wij aanvankelijk heel deftig gezegd hebben: ‘Ik wensch dat gij een goede reis hebben moogt’, dus of het wel ooit ellips is geweest.

Een mededeeling behoort in behoorlijken vorm te geschieden, maar is een uitroep een mededeeling? Ik wil een spijker inslaan, maar tref met den hamer mijn duim, dat geeft mij een gevoel van onbehagen en aan dat gevoel geef ik uiting door den uitroep ‘au’. Dat is geen ‘mededeeling’, dat is geen ‘zin die aanvulling behoeft’; dat is geen ellips!

Tot zoover de gedachtenwisseling tusschen vader en zoon. Wat de vader aanvankelijk met betrekking tot de ellips zeide blijkt het meest toepasselijk op den mededeelenden, hetzij verhalenden, hetzij betoogenden, zinsvorm. Bij uitroep, bevel, wensch - en ook bij de vraag - zal de hier normale volledigheid vaak ontbreken. En zoodra men in het verhaal deze vormen gaat weergeven, of ook anders het gesproken woord zoo dicht mogelijk zal willen benaderen, zullen de besproken kortere uitingsvormen toenemen. Ze ellipsen te noemen, verdient o.i. geen aanbeveling, omdat ze volstrekt niet altijd door ‘weglating’ (dat immers beteekent de Grieksche term elleipsis) behoeven ontstaan te zijn. Het psychische proces der voorstelling moge in vaste banen verloopen, de uitdrukking in de taal behoeft niet alle elementen daarvan volledig te weerspiegelen in zoovele woorden. Het dichtst nog daarbij aansluiten zal de ‘mededeeling’: maar wij gebruiken de taal voor nog heel wat meer dan voor het rustig voortschrijdende, breede verhaal en het logisch sluitende betoog. En de woorden zijn niet uitsluitend het middel waardoor wij hetgeen in onzen geest omgaat tot uitdrukking brengen.

‘Vader’ raakte af en toe in verlegenheid door de vragen van zoonlief. Zijn verlegenheid zou nog grooter geweest zijn als de zoon de immers voor de hand liggende vraag gesteld had: een zin, - wat is eigenlijk een zin? Want het antwoord daarop zou nog zoo eenvoudig niet zijn. Het hangt mede af van den nadruk dien men leggen wil op zins-inhoud of op zins-vorm. ‘Een zin’, zegt Overdiep in zijn Stilistische Grammatica, ‘is een klankgeheel (de zinsvorm), waarin gevoel of gedachte wordt uitgedrukt (de zinsinhoud)’. En hij gaat voort: ‘een zin-in-den-vorm is een door pauzen omgeven klankgeheel, zooals we het.... in de gesproken taal op grond van de intonatie (accent, toon en rhythme) kunnen onderscheiden’. Een mooie, weloverwogen definitie, die echter - dat kan haast niet anders - niet aan alle bezwaren ontkomt; ze noopt den schrijver veel zindeelen, die wat afgezonderd staan, zijn zoogenaamde ‘afgescheiden zindeelen’ als feitelijke zinnen te beschouwen (§ 331).

Wat is een zin? Er is een heel bekend werk over syntaxis, van Rudolf Blümel, een flink boek van een kleine driehonderd bladzijden. Daarin is uiteraard voortdurend sprake van ‘zinnen’, maar eerst op bladzijde 142 komt de schrijver tot de vraag: wat is de zin? - ‘Een grammatisch-psychologisch moeilijke vraag’, zegt hij, maar aan het einde van zijn boek gekomen hebben wij nog zijn antwoord niet gekregen!

En daarom is het maar gelukkig dat de zoon die vraag niet gesteld heeft!