Onze Taal. Jaargang 13

[Nummer 9]

Genaturaliseerde vreemdelingen

Onze taal herbergt vele vreemdelingen, zooveel, dat het dikwijls moeilijk is de grens te trekken tusschen vreemd en eigen. ‘Eigen’ mogen wij noemen wat wij hebben uit de talen der Friezen, Saksen en Nederfranken: uit die dialecten is de Nederlandsche taal ontstaan. ‘Vreemd’ daarentegen mogen de ontleeningen aan het Keltisch heeten, zij het ook dat het vreemde er reeds lang afgesleten is: ambacht, duin, kar, rijk - zij hebben voor ons weinig uitheemsch. Groot is het aantal ontleeningen aan het Latijn - waarbij wij echter moeten bedenken dat niet alle Nederlandsche woorden die in het Latijn min of meer gelijkluidend zijn, aan die taal zijn ontleend: het Latijn behoort, met de Germaansche talen, tot de Indo-Europeesche taalfamilie en heeft uit dien hoofde met deze talen woorden gemeen.

De oudste ontleeningen aan het Latijn zijn wel de woorden die van mond tot oor zijn gegaan, in den tijd toen het Nederlandsch nog niet geschreven werd: de woorden met c voor e en i, die wij met k hebben overgenomen, bv. keizer (Caesar), kelder (cellarium) enz.; en met Lat. v, waar wij een w in hoorden, als: wijn (vinum), wal (vallum) enz. Wij hebben ook wel Lat. v-woorden met v overgenomen: vers (versus), viool (viola), maar dat is geschied in een latere periode, toen wij het geschreven Latijn voor ons hadden. De Latijnsche namen der maanden hebben wij zoo goed als onveranderd overgenomen; de namen der dagen vertaald. Dies Solis werd Zondag, dies Lunae Maandag; dies Martis, de dag gewijd aan Mars, gezegd Thing of Thîh, werd Dinsdag; dies Mercurii werd Wôdanesdag, Woedensdag, Woensdag; dies Jovis werd Donarsdag, Donderdag en dies Veneris Frîadag, Vriendach, Vrijdag. Dies Saturni wisten wij niet te vertalen: daar hebben wij maar Zaterdag van gemaakt.

Van een reeks ontleeningen aan het Latijn kunnen wij eenigszins den tijd der overneming vaststellen, zoo van de woorden die in het Hoogduitsch de tweede klankverschuiving hebben ondergaan; die kenden wij dus reeds voor de 8ste eeuw: deken (decanus), tegel (tegula), tol (teloneum, Mnl. tolne), straat (strata), munt (moneta), schotel (scutella), poort (porta), koper (cuprum), enz. Vóór de 9de eeuw moeten ook reeds woorden opgenomen zijn die i-umlaut vertoonen, zooals meier en vandaar meierij (major), engel (angelus) enz. en ook de woorden die de lange Lat. ê met ie of î weergeven, zooals: riem (remus), spiegel (speculum), krijt (crêta), pijn (paena), spijs (spêsa) enz. Merkwaardig groot is het aantal woorden reeds vóór de 9de eeuw aan de kerktaal ontleend, waaronder verscheidene van Griekschen oorsprong, zooals kerk (kuriakòn), paus (pápas), priester (presbúteros), leek (laïkos), klerk (klerikòs), diaken (diákonos), monnik (monachós), aalmoes (eleëmosúne) enz. Slechts enkele kerkelijke woorden, als: hemel, heiland, gemeente, doop, biecht, vasten enz. zijn echt Nederlandsch.

Woorden die voor een Lat. i in open lettergrepen de gerekte e hebben, zooals lelie (lilium), peer (pirum), zemelen (simila), zegenen, Mnl. ook seinen (signare), dateeren van vóór de 12de of 11de eeuw, en van voor de 12de eeuw woorden die ou hebben voor Lat. al of ol (ul), bv. kouter (culter), outer (altare), dit laatste woord naast ‘altaar’, dat later opnieuw uit het Latijn werd ingevoerd. De woorden die vóór de 12de eeuw uit het Latijn overgenomen zijn, hebben meestal de Germaansche accentueering aangenomen: aker (aquárium), beker (bicárium), kelder (cellárium), spijker (spicárium), zolder (solárium), munster (monastérium), trechter (trajectórium), zeker (secúrus), schotel (scutélla), zegel (sigíllum) enz.

[p. 36]

Sedert het Nederlandsch schrijftaal was geworden kregen wij in plaats van deze spontane ontleeningen de welbewuste overneming; de scholastiek en mystiek vormden vooral het middel om Latijnsche woorden of letterlijke vertalingen er van in het Nederlandsch in te voeren, en toen sedert het midden van de 13de eeuw in Holland, en later ook in Brabant, Vlaanderen en Gelderland de vorstelijke ‘willekeuren’ in de Nederlandsche taal werden uitgevaardigd, werd de Nederlandsche schrijftaal overstroomd door vaste formules, letterlijk uit het Middel-Latijn vertaald, en door allerlei Middel-Latijnsche woorden, die men niet eens trachtte te vertalen. Van dien tijd dagteekent het gebruik van ‘wij’ voor ‘ik’ in vorstelijke besluiten, de invoering van het woord datum als tijdsbepaling, van inventaris, mandaat, clausule, titel, kapittel (later vertaald met hoofdstuk), artikel, nummer, recipe (later recept), inkluis enz., van verkortingen als P.S. (postscriptum) en N.N. (nomen nescio), enz. Het gebruik van Latijnsche werkwoorden met den uitgang -eeren nam in den loop der Middeleeuwen steeds toe, en hun aantal werd nog vergroot door de aan het Fransch ontleende woorden met dien uitgang. Het Fransch oefende nl. in de Middeleeuwen niet minder invloed dan het Latijn, aanvankelijk als spreektaal van Namen en Luik, dus der Waalsche gewesten, waar een dialect gesproken werd dat aanmerkelijk afweek van dat wat in Ile de France (de oudere vorm van het latere Fransch) heerschte, en vooral als spreektaal van Fransch Vlaanderen en Henegouwen, welke nog nauwer met het Picardisch verwant was. Zoo zijn uit het Picardisch (Henegouwsch) overgenomen de woorden die niet, zooals in het centrale Fransch of het Waalsch, voor de a een ch hebben, maar een k, bijv. kampioen, kandelaar, kans, kasteel, kous enz. De Ndl. woorden rots, toorts, koets, toets, schaats, fatsoen, plantsoen, plaats, kaatsen en dgl. herinneren aan de oude Fransche schrijfwijze met tch, ts, in het centrale Fransch reeds op het eind van de 12de of in het begin van de 13de eeuw geassimileerd tot ch, c (= s), maar in het Picardisch veel langer gehandhaafd. Ons loods (fra. loge) herinnert aan den tijd toen fr. g vóór e en i als dzj. uitgesproken werd.

De s voor een medeklinker in het midden van een woord werd in het eigenlijke Fransch reeds tegen het eind van de 12de eeuw niet meer uitgesproken. Onze uitspraak van: arrest, kasteel, kust, pastei enz. wijst er op dat wij deze woorden òf voor dien tijd uit de spreektaal hebben overgenomen, of uit het Waalsche dialect, waar men de s nog heden uitspreekt, of anders uit de Fransche schrijftaal, waarin de s tot het jaar 1740 bleef bestaan.

(Wordt vervolgd)

Prof. Dr. J. te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche Taal.