Onze Taal. Jaargang 13

[Nummer 3]

Modaliteit

Als wij over modi en modaliteiten willen spreken, dan moet daaraan voorafgaan een enkel woord over tweeërlei opvatting, die heerscht ten aanzien van de functie van het woord in den zin. Wij hebben altijd geleerd dat de functie van een woord in den zin spreekt uit zijn vorm, bij voorbeeld: den flexie-vorm, dat is dus de vervoegde of verbogen vorm van een werkwoord of zelfstandig naamwoord; ook, als men wil, het woord voorzien van voor- of achtervoegsel, de klankwijzigingen van den woordstam - kortom, het voor het oog zichtbare. Dat, en dat alleen, toont de rol die het woord speelt in het geheel van den zin, zijn plaats, zijn ‘functie’. Een ander middel tot bepaling van de functie bestaat er niet.

Dat gegeven, zegt degeen die een andere opvatting huldigt - laat ons zeggen: de ‘psychologische’ taalbeschouwer - is mij niet voldoende om de functie, de waarde, te bepalen. De taal is een levend ding, uitdrukking van gedachte en gevoel van 's menschen geest en gemoed, eeuwig wisselend, eindeloos verscheiden. Om die eindelooze verscheidenheid te kunnen rubriceeren in categorieën, daarvoor heb ik een ander stelsel noodig dan dat van uwe ‘zichtbare’ woordvormen; daarvoor moet ik doordringen tot den ‘zin’ die achter de woorden schuilt; moet ik, tastend en zoekend, en scherp onderscheidend, het gevoel, de bedoeling, het affect van den spreker trachten te herkennen dat, door de gelijkheid van de woorden heen - woorden, code-teekens immers - de uiting haar ‘aspect’ verleent.

Neem den zeer eenvoudigen zin: ik kan mij vergissen. Natúurlijk kan ik mij vergissen, iedereen kan zich vergissen, vergissen is menschelijk, niemand is onfeilbaar. De eenvoudige, objectieve constateering van een feit, niets meer. - Maar nu: Tjà, ik kan mij vergissen máár... Hetzelfde ‘kan’, maar welk een heel ander aspect dan zooeven heeft de zin thans. Goed, goed, ik kan mij vergissen, natuurlijk; iedereen kan zich vergissen, dat geef ik toe, dat spreekt van zelf, máár.... geloof maar vrij dat ik mij nu nièt vergis. 't Is zoo zeker als een huis, wat ik zeg....

Deze wijze (lat. modus) van uitdrukken heeft den naam verkregen van modaliteit, modale uitdrukking. Het Latijnsche woord ‘modus’ (meervoud: modi) kennen wij als aanduiding van den werkwoordsvorm; ‘modaliteit’ heeft hier een speciale beteekenis gekregen. Strikt genomen is modaliteit van toepassing op elke uiting, ook op de eenvoudige constateering; wij zouden dit kunnen noemen de ‘logische’, de ‘objectieve’ modaliteit. Maar in het bijzonder willen wij onze uitdrukking bezigen in den zin van ‘psychologische’, ‘subjectieve’ modaliteit, de ‘persoonlijke’ voorstellingswijze, die ons toont de verhouding waarin de spreker tot het besprokene staat door zijn gevoel: zijn belangstelling, spanning, opwinding, verlangen, vriendelijkheid, vijandigheid, verwondering, schrik, verdriet, ergernis, ironie, sarcasme - dus de ‘gevoels’-modaliteit. Deze modaliteit kan inhaerent zijn aan het woord, het woord dat de modaliteit in zich zelve heeft, dat niet anders gebezigd kan worden dan ter uitdrukking der (gevoels)modaliteit; maar veelal zullen wij onze modaliteit te zoeken hebben in accent en toon; en dat niet alleen in een woord of zinsdeel, maar in den samenhang van den geheelen zin, in de woordschikking.

Modaliteit in een woord: ‘het regent’. Wie er volstrekt geen belang bij heeft of er neerslag valt of niet, zal het woord ‘gelaten’ uitspreken, zonder eenige emotie, onbewogen. Maar wie, tijdens

[p. 10]

een vorstperiode door zijn kolenleverancier in den steek gelaten, heeft zitten kleumen, en verlangend uitgekeken naar verlossing, zal het niét onbewogen zeggen: zijn toon zal van zijn innige voldoening doen blijken: het régent! Gevoelsmodaliteit! Niet onbewogen ook spreekt het jonge lid van de familie het woord uit, als hij - niet gevoelig voor kou en tuk op schaatsenrijden - zich in zijn plannen gedwarsboomd ziet; ook hij zal zeggen: het regent, maar zijn toon zal zijn innigen afschuw verraden.

Modaliteit in een zin: ‘Er valt een jongen uit dien boom’. Wij kunnen dezen zin koel, onbewogen uitspreken, wanneer het ons absoluut niet interesseert of er een jongen, of wat dan ook, uit een boom valt. Maar zulk een voorval zal bij een mensch licht eenige gemoedsbeweging veroorzaken: verbazing, verwondering, schrik, en de zin zal dan met sterke toonwisseling en zware accenten uitgesproken worden: er valt een jóngen uit dien bóom. Ofwel de spreker drukt de modaliteit uit door toevoeging van allerlei woorden: o, m'n hemel, daar valt... of hij gebruikt, in zijn opwinding, den ‘ethischen datief’: daar valt me... Of de spreker heeft het voorval reeds nadrukkelijk voorspeld en gevoelt een zekere bevrediging dat hij nu op zulk een overtuigende wijze gelijk krijgt: Zie-je wel, ik heb het je wel gezegd: daar valt die jongen, of: die aap, uit die boom.

Wij drukken ons ‘modaal’ uit, als wij de mogelijkheid of waarschijnlijkheid van iets (‘subjectieve’ uitingen immers) in het licht willen stellen (de ‘potentiale’ modaliteit); of de wenschelijkheid (‘optatieve’ modaliteit); of twijfel aan de werkelijkheid (‘dubitatief’); of als wij gewoon maar informeeren (‘interrogatief’): ‘valt er daar een uit dien boom?’ De modaliteit der ‘onderstelling’ (de ‘conditionalis’): de werkelijkheid is afhankelijk van het onderstelde. ‘In dat geval valt hij uit den boom’. De aanduiding ‘conditionalis’ wordt meestal beperkt tot de schakeering: ‘In dat geval, als hij dat deed, zou hij uit den boom vallen’, - waarbij de vervulling der onderstelling onwaarschijnlijk of onmogelijk wordt geacht. (Feitelijk dus de ‘irrealis’ van den ‘conditionalis’.)

Wij kunnen een tegenwerkenden factor onderstellen, maar het is van geen gewicht: de toegevende of ‘concessieve’ modaliteit. ‘En al valt-ie nu uit dien boom!’. Tot de modale uitingen behoort ook het bevel: de ‘imperatieve’; ‘laat je vallen!’

Wij zijn nog lang niet uitgepraat over modaliteit en modale zegswijzen, maar het bovenstaande geeft althans eenig begrip er van. De aandachtige lezer zal opgemerkt hebben dat wij hier schreven met de Stilistische Grammatica van het moderne Nederlandsch, van Prof. Overdiep, naast ons; laat ons dus voor verdere informatie naar dit werk verwijzen.