Onze Taal. Jaargang 12

[Nummer 9]

Gerbrand Adriaensz. Bredero (1585-1618)

Een sonnet van de schoonheyt.

Vroegh in den dagheraadt de schoone gaat ontbinden
Den gouden blonden tros, citroenich van coleur,
Gheseten in de lucht, recht buyten d'achter-deur,
Daar groene wijngaartloof oyt louwen muur beminden.
Dan beven amoreus de lieffelijckste winden
In 't ghele sijdich hayr, en groeten met een geur
Haar Goddelijck aanschijn, opdat sy dese keur
Behieldt van dagelijcx haar daar te laten vinden.
Gheluckich is de kam, verguldt van Elpen-been,
Die deze vlechten streelt, dit waardigh zijnd' alleen;
Gheluckigher het snoer, dat in haar dicke tuyten
Mijn ziele mee verbindt en om 't hooft gaat besluyten,
Hoewel ick 't liever sie wildt-golvich na sijn jonst:
Het schoone van natuyr passeert doch alle konst.

Een kort leven - een brandend leven: Brandend in liefde voor Amsterdam en het Amsterdamse volk van straten en stegen, markten en hallen; verterend in eigen gloed, in liefdesverlangen, vruchteloos liefdesverlangen tot vele en velerlei Amsterdamse schonen.

Hij werd geboren in het hart van de Oude Stad, in de Nes, als zoon van een schoenmaker, die een zekere mate van welstand bezat. Toch zoon uit een eenvoudig milieu, die een eenvoudige opvoeding genoot en verre bleef van die brede, klassieke scholing die het deel was van de aanzienlijke Amsterdammers dier dagen, die op de jonge Hooft haar stempel drukte, die Vondel zich op latere leeftijd eigen trachtte te maken. Wel wordt Bredero door de omgang met de groten van zijn tijd enigszins getrokken binnen die klassieke modesfeer, maar hij blijft voor alles rasecht Amsterdammer. En door zijn eerbied voor de ‘Latinisten’ schemert herhaaldelijk de ironie, de superieure ironie van hem, die zich in tal van opzichten hun meerdere weet.

Hij, de geniale schoenmakerszoon, was zich zijn waarde bewust: ‘Anch' io sono pittore’, ook hij was schilder! Schilder met het penseel had hij willen worden, hij werd beroemd als schilder met de pen. Het bruisende volksleven van zijn groeiende en bloeiende stad en haar omgeving beeldde hij uit in klucht en blijspel, kleurig en fleurig, in het onvervalste Amsterdams van de mindere man.

[p. 66]

En dat met een uitbundige humor, een vis comica, die zich te zelden openbaart in de lage, kille landen bij de zee.

Maar daarnaast offerde hij ook aan de mode van de tijd, schreef hij tragi-comedies, waarin keizers en koningen, schone princessen en hoofse jonkvrouwen, geschapen door zijn romantische verbeelding, hoog-literaire taal spraken, weids en hoogdravend - om soms plotseling uit de toon te vallen.

En dan zijn liederen, liederen dikwijls van ongebonden, wilde lust en hartstochtelijk liefdesverlangen. Liederen van wanhoop en berouw; daarnaast en vooral daarna van zelf-inkeer, als de jeugdstormen uitgeraasd schijnen. Liederen van zelf-inkeer, ‘aandachtige’ (d.i. stichtelijke) liederen, gestemd op het hiernamaals, gericht tot God.

Steeds ging een diep-religieuze onderstroom door deze wilde, ongebonden en onbeheerste gast. Het is een leven van innerlijke tweespalt dat de mens en kunstenaar Bredero kenmerkt. Zijn gemoed hunkert naar reine liefde, een gelukkig huwelijksleven. Hij wenst Madalene, dan Margriet en hoe ze verder mogen heten. Gloedvolle verzen vloeien uit zijn ziel, zijn liefde wordt niet beantwoord, zij brandt vergeefs. Zoekt hij het ‘te hoog’? Zijn gelaat, stompneuzig, met dikke, zinnelijke lippen, kon de beschaafde Amsterdamse schonen moeilijk voor hem innemen; zijn reputatie was niet onverdacht. Maar met jeugdige trots tracht hij zijn leed en teleurstelling weg te zingen:

Meysken, ick wilder niets meer af praten:
Wilt ghy my niet, gy meught my haten.
Hay, die Werelt is so wijt!
Misselijck wie my noch verblijt.

Misselijck wie my noch verblijt: er komt wel een andere die mij zal verblijden met wederliefde.

Daar syn soo veel:

Schoon, Rijck, en Eel,

Ick crijgh oock licht mijn deel.

Zo troost hij zich in een ander lied, maar het lied, waarvan deze lichte, luchtige regels het slot vormen, begint met de diep-ernstige verzen:

Kon ick eens recht bedwingen

Mijn vliegend' wilt gesicht,

Maar ick misbruick dees dingen,

Daarom is t'hart so licht.....

Hij had geen stuur: Wijntje en Trijntje worden zijn troost, zijn tijdelijke troost. Na de roes komt de inkeer. Zo wentelen de jaren van deze dichter, die tot zinspreuk had: 't Kan verkeeren; ze wentelden over uitgelaten vrolijkheid naar doffe wanhoop, over bruisende levenslust naar stilvrome berusting.

Toen hij stierf, had Vondel slechts een vierregelig gedichtje voor de man, ‘wiens geest in schertsen muntte uit’. Hij zag slechts de dichter van grappen en grollen. Maar Bredero heeft humor in de hoogste vorm gegeven, humor die voortsproot uit een diep-ernstig en vroom gemoed. Hij had een wild-geniale natuur, die zich liefdes-idealen schiep en droomde, buiten en boven de werkelijkheid, die nù vocht tegen eigen zwakheden en dàn in tijdelijke roes vergetelheid trachtte te vinden, die ‘met Demokrijt kon lachen, met Heraklijt kon schreien’. Schreien, en bidden ten slotte tot God, die hem de rust en vrede zou schenken, welke het aardse leven hem niet had kunnen geven.

Onder de honderden liederen van Bredero zijn slechts weinig sonnetten; het is begrijpelijk dat deze kunstvorm van de Renaissance niet zijn voorkeur had. En onder die weinige zijn er nog die mogelijk ten onrechte op Bredero's naam staan, nl. de twaalf Sonnetten van de Schoonheyt. Zo heten ze in een waarschijnlijk door Bredero bezorgd liedboek, Apollo oft Gesangh der Muzen (1615). Geen van die twaalf is daar getekend met zijn zinspreuk: 't Kan verkeeren. De argumenten die tegen Bredero's auteurschap zouden pleiten, hebben mij (en anderen) niet kunnen overtuigen. Het Eerste Sonnet van de Schoonheyt is een meesterstukje; dàt heeft mijn keuze bepaald. Ge vindt hier niet de Bredero van de volksliedjes, nog minder de schrijver van de kluchten. Deze Bredero is de tijdgenoot van Hooft en andere Renaissancisten, die wil tonen ook te kunnen, wat zij vermogen.

Dit sonnet verraadt een schildersoog en een meesterhand: een Vermeer had het ons op doek kunnen geven. Het eerste kwatrijn tekent de schone, gezeten achter het huis bij de beschutte muur, waartegen de groene wingerd omhoogrankt. Daar voltooit ze in de vroege ochtend van de schoon rijzende dag haar morgentoilet.

De zachte wind wordt wakker en beeft verliefd door haar helblonde zijden haren; vol balsemgeuren, alsof hij haar wil verlokken toch iedere schone ochtend op die plaats haar haardos te verzorgen.

En de verliefde minnaar die haar bespiedt, is jaloers op de vergulde ivoren kam, die alleen waardig is bevonden door deze lokkenpracht te strijken en acht nòg gelukkiger het snoer dat de dikke vlechten opbindt en - mèt die haardos zijn ziel bindt, vastsnoert aan de vrouw zijns harten. Toch ziet hij dit weelderige haar liever vrij, naar willekeur uitgolven: natuur gaat boven de kunst.

Met enkele woordverklaringen wil ik eindigen: oyt is voor de moderne lezer vreemd; oyt betekent hier van oudsher. Van oudsher hecht zich de wingerd graag aan de beschuttende, luwe muur - geel, lichtblond - aanschijn, gelaat - haar (vs. 8), zich - tuyt, vlecht - na zijn jonst (gunst), naar vrije verkiezing, naar (eigen) willekeur - doch, toch.