Onze Taal. Jaargang 12

[Nummer 8]

Linguistiek
Het Nederlandsch. Zijn afkomst en familie.

De vraag van eenige lezers om toch eens iets te zeggen over het ontstaan van de Nederlandsche taal brengt ons op het gebied van de Linguistiek, de historische en vergelijkende taalkunde, de wetenschap die zich bezig houdt met de geschiedenis van de talen, met haar afkomst en onderlingen samenhang. Een bezwaarlijke studie - bezwaarlijk, omdat het leven van de taal heel ingewikkeld is en haar ontwikkelingsgang moeilijk te volgen.

Een betrekkelijk jonge wetenschap. Wij kennen wel voorbeelden van taalbeoefening in de oudheid - o.a. bij de Hindoes, die het Sanskrit, de taal hunner heilige boeken, de Veda's, en van een zeer rijke en veelzijdige literatuur daarnaast en daarna, nauwkeurig hebben beschreven; en de Grieken, die ons de redekundige en taalkundige ontleding hebben geleerd en wier terminologie wij ook heden nog gebruiken - maar tot historische, of vergelijkende taalkunde is het bij deze volken niet gekomen. Ook in de Middeleeuwen was daar geen sprake van. Eerst sedert de 18e eeuw kan men spreken van een begin der linguistiek, namelijk toen Lambert ten Kate, een Amsterdammer, onze eerste ‘germanist’, in 1723 zijn ‘Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduytsche Sprake’ deed verschijnen, een werk gegrond op methodische vergelijking van de Germaansche talen. Met dit werk is hij de voorlooper geweest van Jacob Grimm, den beroemden taalgeleerde uit de 19de eeuw - Jacob Grimm, die naast Wilhelm von Humboldt en Franz Bopp als grondvester der moderne vergelijkende taalwetenschap wordt beschouwd.

Onze taal behoort, met het Duitsch, Engelsch, Zweedsch, Deensch, Noorsch, IJslandsch, Friesch en Vlaamsch, tot de Germaansche groep van de Indo-Germaansche (ook genoemd Indo-Europeesche) taalfamilie. Het ligt voor de hand te onderstellen dat de verschillende talen van deze groep die, bij duidelijke verschillen, in vele gevallen een niet te miskennen overeenkomst vertoonen, ontstaan zijn uit één grondtaal, die aangeduid kan worden met ‘oer-germaansch’. Zekerheid daaromtrent is niet te verkrijgen, want het oudste Germaansch dat wij kennen, dateert uit een periode, toen deze onderstelde oer-Germaansche taal zich reeds gesplitst had in verschillende talen, door verscheidene volken gesproken. Men neemt aan dat deze splitsing - in drie deelen: Noord-, Oost- en Westgermaansch - omstreeks 400 voor onze jaartelling is begonnen. Tot de oudste gegevens omtrent de Germaansche talen behooren de woorden - namen meestal - die de klassieke schrijvers, omstreeks het begin van onze jaartelling, ons hebben overgeleverd, benevens enkele inscripties in runenschrift, hoofdzakelijk in Skandinavië gevonden. De oudste geschreven tekst, dien wij in een Germaansche taal kennen, is de bijbelvertaling van bisschop Wulfila, in het West-Gotisch, uit de 4de eeuw, waarvan groote fragmenten zijn bewaard gebleven. Daarna ontbreken ons weer alle gegevens: eerst de 8ste eeuw brengt ons weer nieuwe documenten.

De studie van het Gotisch is voor ons van belang, omdat dit ons een Germaansche taal toont in een ouden vorm; de taal zelf is uitgestorven, geen der moderne talen kan men als voortzetting er van beschouwen.

[p. 58]

Het ‘Onze Vader’ (Matth. 6:9-13) in het Gotisch:

Atta unsar, thu in himinam,
weihnai namo thein.
qimai thiudinassus theins.
wairthai wilja theins, swe in himina jah ana airthai.
hlaif unsarana thana sinteinan gif uns himma daga.
jah aflet uns thatei skulans sijaima, swaswe jah weis afletam thaim skulam unsaraim.
jah ni briggais uns in fraistubnjai, ak lausei uns af thamma ubilin;
unte theina ist thiudangardi jah mahts jah wulthus in aiwins. Amen.

In de voorgeschiedenis van de hedendaagsche Germaansche talen onderscheidt men drie tijdperken, aangeduid met oud-, middel- en nieuw-. De grenzen tusschen deze perioden zijn uiteraard niet scherp aan te geven. Als begin der eerste periode neemt men voor iedere taal den vermoedelijken tijd van eerste opstelling van de oudste ons nog in schrift overgeleverde stukken.

De periode oud-Hoogduitsch wordt gerekend te loopen van ± 700 tot ± 1100; bewaard zijn o.a. zeer oude gebeden, bezweringsformules, oude liederen, als het Hildebrandslied, en veel bijbelsche en andere stichtelijke literatuur, in proza en in versvorm.

De periode oud-Engelsch of Angelsaksisch omvat een langer tijdperk en wordt gerekend van ± 450 tot ± 1200. Een oud Angelsaksisch heldendicht uit de 7de eeuw is Beowulf. Met de verovering van Engeland door de Normandiërs, in 1066, begint de invloed van het Fransch op het Angelsaksisch; uit deze vermenging, waarmede de middel-Engelsche periode begint, is het moderne Engelsch voortgekomen.

De periode oud-Noorsch en oud-IJslandsch loopt, voor wat betreft de litteraire kunst, van ± 900 tot ±1400; er bestaan echter vele inscripties in het runenschrift, uit de vroegere eeuwen, tot de 3de eeuw voor Chr. terug zelfs. In het oud-Noorsch is een rijke literatuur overgeleverd, die ons een goed beeld geeft van het geestelijk en maatschappelijk leven der Skandinavische volken gedurende die eeuwen. Vooral op IJsland zijn ontstaan zgn. ‘saga's’, uitgebreide verhalen in proza, waarin op meesterlijke wijze de geschiedenis van vele IJslandsche en Noorsche families wordt verteld. Deze ‘sagur’ vormen een hoogtepunt in de Europeesche letterkunde. Zeer belangrijk is ook een verzameling van oud-Noorsche goden- en heldenliederen, in de 17de eeuw in één handschrift teruggevonden. Zij worden geacht geschreven te zijn tusschen ± 850 en ± 1200; de dichters zijn onbekend. ‘Edda’ is de naam, dien men - verkeerdelijk - aan deze verzameling heeft gegeven. De derde afdeeling van de oud-Noorsche literatuur vormen de Skaldenliederen. De skalden (dichters) stonden in geheel Skandinavië in hoog aanzien. Een beroemd leerboek voor deze skalden, uit de 13de eeuw, dat uit de pas genoemde goden- en heldenliederen zijn voorbeelden nam, heette Edda; vandaar de boven vermelde verkeerde naamgeving.

Ten aanzien van het Nederlandsch onderscheiden wij geen periode, die wij aanduiden met oud-; zulk een onderscheiding zou geen beteekenis hebben, omdat ons van de geschiedenis van onze taal vóór ± 1170 te weinig bekend is. Het eenige dat men oud-Nederlandsch zou kunnen noemen zijn de glossen op de Lex Salica (6de eeuw), geschreven in het oud-West-Nederfrankisch. Deze glossen zijn verklarende kantteekeningen bij de in het Latijn geschreven rechtsregels.

De oudste bekende dichtregels in de Nederlandsche taal zijn in 1932 in Oxford ontdekt; zij staan op een schutblad van een handschrift en dateeren waarschijnlijk uit de elfde eeuw. Deze regels luiden:

Hebban olla vogala nestas hagunnan

Hinase hi(c) anda thu

(hebben alle vogelen nesten begonnen,

het - en - zij ik en jij)

In de geschiedenis van onze taal onderscheiden wij dus slechts twee perioden: Middelnederlandsch (± 1170 tot ± 1550) en nieuw-Nederlandsch (kortweg: Nederlandsch) ± 1550 tot heden. De zestiende eeuw is een overgangsperiode.

Aan het begin van de middeleeuwen werd ons land bewoond door drie Germaansche stammen: de Friezen langs de zeekust, de Saksers in het Oosten, de Franken in het midden en Zuiden. In het tegenwoordige Vlaanderen woonden toen voornamelijk Franken.

Het oud-Saksisch is ons bekend uit een lange dichterlijke bewerking van de Evangelie-verhalen, niet van eindrijm voorzien, maar gekenmerkt door het oud-germaansche stafrijm: gelijke klanken aan het begin van de accent dragende lettergrepen. Dat is de Heliand (Heiland), de aan oudgermaansche voorstellingswijze aangepaste beschrijving van Jezus' omwandeling, gedicht tijdens de regeering van Lodewijk den Vromen (begin 9de eeuw).

Vs 259-262 (Gabriëls woorden tot Maria):

‘Hêl wis thu, Maria’, quad he, ‘thu bist

thînun hêrron liof,

waldande wîrdig, hwand thu giwit habes,
idis enstio fol. Thu scalt for allun wesan
wibun giwîhit...

Het oud- Oost-Nederfrankisch, de taal der (Neder-) Franken, is ons overgeleverd in gedeelten van een psalmvertaling uit de 10de eeuw. Dit bewaarde gedeelte omvat ± 24 psalmen. Men noemt ze de Karolingische (of Wachtendoncksche, naar den bezitter van het handschrift in de 17de eeuw) Psalmen.

[p. 59]

Psalm 55:17-19:

Ik eft te gode riep, in hêrro behielt mi.
Ego autem ad Deum clamavi et Dominus     salvavit     me.
An âvont in an morgan in an mitdon dage tellon

Vespere       et       mane       et       meridie            narrabo

sal ic in kundon, in he gehôron sal.

et     annunciabo     et       exaudiet

Irlôsin sal an frithe sêla mîna fan thên thia ginâcônt

Redimet       in     pace animam meam     ab     his     qui appropinquant

mi, wanda under managon he was mit mi.

mihi     quoniam       inter       multos       erat            mecum

De Heliand en de Karolingische psalmvertaling zijn buiten onze tegenwoordige landsgrenzen ontstaan; zij zijn geschreven in dialecten, die nauw verwant waren resp. aan het Saksisch en aan het Nederfrankisch, dat binnen onze grenzen gesproken werd, maar onmiddellijke voorgangers van de Middelnederlandsche letterkunde kan men deze gedichten niet noemen. Daarom zou het niet juist zijn de taal van deze gedichten oud-Nederlandsch te noemen. Bij gebreke van overgeleverd west-nederfrankisch ‘oud-Nederlandsch’ pleegt men echter in taalkundige werken voor de ‘oude’ periode der taal de vormen van deze meest nabijliggende oude dialecten te vergelijken.

Het nieuw-Nederlandsch is hoofdzakelijk uit het oud-West-Nederfrankisch voortgekomen; invloed van het Saksisch en het Friesch is daarbij duidelijk aanwijsbaar. In de Middeleeuwen gebruikte iedere schrijver nog zijn dialect; eerst in de 17de eeuw ontwikkelde zich een meer algemeen gebruikte taal.